‘Ze vertellen ons niks,’ zegt een inwoner van het dorp Quitunde, een plattelandsdorp in de noordelijke provincie Cabo Delgado in Mozambique. ‘Mensen kwamen, begonnen kokospalmen te markeren met verf en vertrokken.’

Quitunde is gelegen in een regio van kleinschalige boeren, kokospalmen en bescheiden woningen. De laatste jaren komen er echter steeds vaker medewerkers van gasgiganten als Shell en Anadarko langs. Vaak met haast en ‘niet eens tijd om te zitten,’ vertelt een inwoner van het dorp ons.

De bedrijven willen hun industrie opbouwen in deze gasrijke regio en zijn wettelijk verplicht met de lokale dorpelingen te onderhandelen over hervestiging. Maar een gezonde dialoog ontbreekt, vertellen de lokale bewoners. En waarvoor dienen die markeringen op de bomen? ‘We weten dat het één van de gebieden is waar andere gemeenschappen hervestigd zullen worden, maar we weten niet of het daarover gaat.’

Het is tekenend voor de huidige situatie in Mozambique, waar in 2011 een enorm gasveld werd ontdekt. Het staat vast dat het land hierdoor grondig zal gaan veranderen. Maar in welke richting, of wie van deze verandering zal gaan profiteren, weet niemand. 

Een vraag die eveneens leeft: wat zal de rol van donorlanden als Nederland in deze transformatie zijn? Alda Salomao, advocaat en actief voor landrechten vanuit de ngo Centro Terra Viva, heeft er een dubbel gevoel bij. ‘Nederland heeft de landbouwsector in dit land enorm geholpen,’ zegt Salomao. Ze ziet echter ook hoe donorlanden als Nederland ‘hun’ gasbedrijven in Mozambique helpen, waarbij juist landrechten geschonden worden. ‘Bedrijfsbelangen hebben de overhand.’

Onafhankelijkheid

Mozambique lijdt vooralsnog aan alle kwalen van een ontwikkelingsland. Het land is straatarm en onderontwikkeld; de helft van de 29 miljoen inwoners leeft onder de armoedegrens en driekwart van de arbeidsbevolking leeft van landbouw. De overheid is voor circa een kwart van haar begroting afhankelijk van internationale donoren. Dat blijkt een voedingsbodem voor corruptie. Mozambique staat zorgelijk laag op de 180 landen tellende corruptieranglijst van Transparency International: op de 153e plaats (hoe lager, hoe corrupter). Het land kent daarnaast een geschiedenis van politiek geweld. De marxistische guerrillabeweging Frelimo verklaarde de onafhankelijkheid van kolonist Portugal in 1975, maar raakte vervolgens verwikkeld in een burgeroorlog met het anti-communistische Renamo. Deze oorlog eindigde officieel in 1992, toch laait dodelijk geweld tussen beide groeperingen nog geregeld op.

Maar het gas biedt hoop. Het enorme gasveld voor de kust van de noordelijke provincie Cabo Delgado – met 7000 miljard kubieke meter bijna driemaal de omvang van het Groninger gasveld – zou het land kunnen transformeren tot een heuse ‘opkomende economie’, vergelijkbaar met de metamorfose van oliestaat Qatar. Na de politieke onafhankelijk van Portugal in 1975 zou het gasveld de economische onafhankelijkheid kunnen leveren, is de hoop.

Wederzijds profijt

Door de bril van het internationale bedrijfsleven is het land, ondanks zijn politieke instabiliteit, armoede en corruptie, plots een land vol handelskansen geworden. De internationale gasindustrie heeft vijftig miljard dollar aan investeringen gepland om het gas op te pompen. Om de verhoudingen duidelijk te maken: Mozambique had in 2016 een bbp van slechts 12 miljard dollar.  

Ook het Nederlandse bedrijfsleven doet mee. Shell (NL) heeft, net als andere gasgiganten als Anadarko (VS), ExxonMobil (VS) en Eni (Italië), al een vergunning binnen. Heineken voorspelt een grotere vraag naar bier in Mozambique en bouwt een brouwerij in het land.

Handig voor de BV Nederland is dat juist na de ontdekking van het gasveld de Nederlandse overheid koos voor een nieuw ontwikkelingsbeleid, waarin hulprelaties steeds meer in handelsrelaties veranderen. Steun aan het Nederlandse bedrijfsleven in opkomende markten past in deze koers. ‘Met als oogmerk wederzijds profijt,’ aldus minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans in 2013. ‘Nederlandse bedrijven komen hier niet voor de snelle winst,’ verzekerde minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Lilianne Ploumen haar gehoor tijdens een handelsmissie in Mozambique in 2014.

Mooie woorden, maar of dat ‘wederzijds profijt’ ook voor het gros van de Mozambikanen geldt, valt te betwisten.

Via de Wet openbaarheid van bestuur verkregen overheidsdocumenten laten een minder rooskleurig beeld zien. De leesbare delen – een groot deel is zwart gemaakt, waarover nog een hoger beroep loopt, zie kader – tonen een overheid die de gaswinsten van Shell en de bieromzet van Heineken hoog op haar agenda heeft, daarbij intiem samenwerkt met Shell, maar de belangen van de Mozambikanen zelf meermaals uit het oog verliest.

Dat geldt allereerst voor de dorpelingen wier landrechten door bedrijven als Shell onder druk staan, maar ook voor Mozambique in het algemeen. Het land gaat nu al gebukt onder een schuldencrisis, veroorzaakt door een miljardenfraude die via Nederland verliep. Als het aan Den Haag ligt, komt daar nog een voor multinationals handige fiscale relatie met ‘doorsluisland’ Nederland bij.

De steun van Nederland aan Shell in Mozambique valt overigens moeilijk te rijmen met een van de klimaatdoelen van de regering: ‘de toegang tot duurzame energie in ontwikkelingslanden vergroten’. Gas is niet duurzaam en draagt juist bij aan klimaatverandering, waarvan ontwikkelingslanden ‘als 1 van de eersten de gevolgen’ merken, erkent de overheid.

Shells GTL-fabriek

De dankbaarheid van Shell voor de hulp van de Nederlandse ambassade in het promoten van Shell in Mozambique, blijkt onder andere uit een brief aan ambassadeur Pascalle Grotenhuis, verstuurd op 4 december 2015. ‘Uw toewijding aan handel en investeringskansen in Mozambique is van onmeetbare waarde geweest voor onze activiteiten en de toekomst van ons project,’ schrijft Shell (vertaald uit het Engels). Grotenhuis stuurt het bericht vanaf haar iPhone  naar haar team door. ‘Deze is voor het hele team! Dankjewel allemaal!’

De Nederlandse ambassade maakt dan al jaren reclame voor Shell bij de Mozambikaanse overheid. Cruciaal voor Shell, want het bedrijf doet in 2016 mee aan een openbare aanbesteding voor de bouw van een GTL-fabriek, waar gas wordt omgezet  in vloeibare brandstof (gas to liquid): een megaproject van mogelijk 5 milard dollar. Hier zal het gewonnen Mozambikaanse aardgas worden omgezet naar diesel en worden verkocht in zowel binnen- als buitenland. Shell krijgt in 2014 groen licht voor een haalbaarheidsstudie naar de fabriek en wint in 2017 definitief de publieke aanbesteding, waar veertien bedrijven aan deelnemen. Shell mag de bouw starten en ontwikkelt daar momenteel plannen voor.

Uit de ambassadedocumenten blijkt hoe belangrijk de inspanningen van de Nederlandse overheid en ambassade zijn geweest voor deze vergunning. Dat begint al direct na de gasontdekking in 2011. Als staatssecretaris van Economische Zaken Henk Bleker en de Mozambikaanse minister van Handel en Industrie Armando Inroga elkaar in oktober 2011 spreken, is deel van het ‘beoogd resultaat’: ‘Shell profileren als partij voor gas- en LNG-ontwikkeling in Mozambique’. Soms werken de Nederlandse ambassade en Shell direct samen. ‘Het zijn twee intensieve weken geweest waarbij Shell Mozambique, Shell Den Haag, de High Commissioner van het Verenigd Koninkrijk en mijn team hebben samengewerkt,’ schrijft ambassadeur Grotenhuis in een e-mail op 25 november 2015 (vertaald uit het Engels). Een maand na deze mail treedt overigens een ambassademedewerker, ‘adviseur politiek en handel’ Felizberto Mulhovo, in dienst bij Shell.

Ontwikkelingsprojecten

Nederland is zelfs bereid zijn ontwikkelingsrelatie met Mozambique in te zetten voor de belangen van Shell en het Nederlandse bedrijfsleven in het algemeen. Zo ontstaat in mei 2013 het plan lokale ontvangers van Nederlands ontwikkelingsgeld een goed woordje te laten doen voor de Nederlandse gassector bij de Mozambikaanse publieke gassector. Het gaat om twee waterbedrijven, het Nederlandse Vitens Evides International (VEI) en de lokale partner die zij al tien jaar ondersteunt, het Mozambikaanse waternutsbedrijf FIPAG. Beiden blijken bereid de reputatie van de Nederlandse watersector ‘te benutten bij de pitch die NL gaat maken richting de gassector,’ blijkt uit een mail van de ambassade. 

‘Nogmaals bedankt voor jullie onuitputtelijke inspanningen om Nederlandse bedrijfsbelangen in Mozambique te behartigen’

Meer ontwikkelingsprojecten blijken als reclame te worden ingezet voor de BV Nederland. Zo geeft Nederland hulp in de vorm van zogenaamde ‘capaciteitsopbouwprojecten’: onderwijs- en trainingsprogramma’s over energiewinning aan Mozambikaanse ambtenaren in de publieke gassector. ‘Capaciteitsopbouwprojecten kunnen gebruikt worden om het NL bedrijfsleven strategisch te positioneren in Mozambique,’ meldt een ambassadedocument uit februari 2014. 

Uiteindelijk werpen deze diplomatieke inspanningen vruchten af, meldt Shell zelf. Wanneer het bedrijf de bedankbrief aan de ambassade schrijft, is de eerste vergunning voor een haalbaarheidsstudie binnen. ‘Nogmaals bedankt voor jullie onuitputtelijke inspanningen om Nederlandse bedrijfsbelangen in Mozambique te behartigen,’ eindigt Shell.

Financiële steun

Shell ontvangt in Mozambique behalve diplomatieke steun mogelijk ook direct of indirect financiëleondersteuning van de Nederlandse staat, met behulp van een door de Nederlandse staat geleverde ‘exportkredietverzekering’ (EKV).

Mogelijk, want transparantie ontbreekt. Een wob-verzoek aan het ministerie van Financiën voor alle EKV-aanvragen die sinds 2010 zijn aangevraagd voor projecten in Mozambique wordt onvolledig beantwoord. Het ministerie weigert een cruciaal dossier – omvang: 5000 documenten – te leveren, te weten alle documenten van twee aanvragen van aannemers ten behoeve van ‘een Nederlandse oliemaatschappij’, omdat deze aanvragen nog lopen. Het is aannemelijk dat het om Shell of toeleveranciers van Shell gaat.

Financiën wil slechts kwijt dat het twee aanvragen betreft voor havenwerkzaamheden en werkzaamheden ‘offshore’ (op zee). Het ministerie verklaart het grote aantal documenten uit het feit dat deze aannemer niet alleen een aanvraag heeft gedaan voor een EKV, maar ook voor een zogeheten Project Financieringstransactie (PF-transactie). ‘Dit betreft vaak grootschalige en zeer complexe transacties met een lange risicohorizon, die de omvang van normale EKV-aanvragen dikwijls overstijgt.’ Shells fabriek gaat naar verwachting pas in 2026 van start en kent dus een ‘lange risicohorizon’.

Miljardenfraude via Nederland

Advocaat Alda Salomao begrijpt wel dat donorlanden in een ‘dilemma’ verkeren en moeten schipperen tussen ontwikkelingsdoelen en economische belangen. ‘Het is een balans die niet altijd eenvoudig is te bereiken,’ aldus Salomao. Maar vooral de afgelopen jaren ziet ze hoe overheden hun nationale economische belangen voorop stellen. ‘Soms tegen elke prijs.’ De schendingen van landrechten rond de oprukkende gasindustrie waartegen ze met haar ngo Centro Terra Viva strijdt, in het vorige artikel op FTM beschreven, is daar een teken van.

Ook de miljardenfraude die Mozambique deels via een in Nederland gevestigd overheidsvissersbedrijf pleegde en de opmerkelijke vervolgstappen van Nederland daarin illustreren hoe Hollandse handelsbelangen botsen met ontwikkelingsdoelen.

Het corruptieschandaal kwam in 2016 aan het licht. Een in Nederland gevestigd Mozambikaans overheidsvisserbedrijf, Ematum bv, speelt daar een hoofdrol in. Het bedrijf werd in augustus 2013 aan de Amsterdamse Zuidas geregistreerd bij TMF, een van de grootste trustkantoren van Nederland. Het trustkantoor zelf, op dat moment bestuurd door Jan Reint de Vos van Steenwijk, is de bestuurder van Ematum bv, meldt het uittreksel van de Kamer van Koophandel.

Vanuit de Zuidas gaat Ematum bv, via het Zwitserse Credit Suisse en de Russische VTB Bank, in 2013 een lening van 850 miljoen dollar aan voor de aankoop van Franse boten voor de tonijnvisserij. De boten kostten echter slechts 100 miljoen dollar. De rest blijkt, na doorgesluisd te zijn naar het Mozambikaanse ministerie van Defensie, gebruikt om defensiemateriaal en patrouilleboten te kopen (zie kader). Het bedrijfsplan voor de aankoop van de boten blijkt voorts extreem onrealistische omzetverwachtingen te bevatten; van de verwachte tonijnomzet van 18 miljoen dollar in 2016 werd slechts 450.000 dollar gerealiseerd.

De zaak blijkt onderdeel van een miljardenfraude, georkestreerd door de Mozambikaanse overheid in samenwerking met de Britse vestigingen van Credit Suisse en de Russische VTB Bank. Het komt erop neer dat de Mozambikaanse overheid, naast de schimmige lening van Ematum van 850 miljoen dollar, via twee andere overheidsbedrijven voor nog eens 1,4 miljard dollar aan leningen aangaat en waarvoor zij zich als overheid garant stelt. Maar het Mozambikaanse parlement (en de internationale donorgemeenschap) wordt er niet over ingelicht, in strijd met de Mozambikaanse wet. Het gaat ‘overduidelijk’ om het verbergen van corruptie, reageert IMF-directeur Christine Lagarde verbolgen wanneer ze daar via The Wall Street Journal achter komt. Van de totale 2,25 miljard is ruim de helft niet te traceren, zo zal later blijken uit een onderzoeksrapport van auditor Kroll waar het IMF opdracht toe gaf. Mogelijk is een flink deel bij topambtenaren van Frelimo beland, schrijft journalist en Mozambique-expert Joseph Hanlon.

De Mozambikaanse overheid belandt door de zwendel in een schuldencrisis: de bedrijfsplannen blijken gebakken lucht  te zijn en de Mozambikaanse munt stort in, waardoor de leningen in dollars in 2016 onbetaalbaar worden. Mozambique krijgt een eisenpakket opgelegd door het IMF – met daarin onder meer de eis van transparantie over de zaak en de erop volgende bezuinigingen – en de internationale donorgemeenschap schort een deel van de hulp aan de Mozambikaanse begroting op, totdat aan het eisenpakket is voldaan. 

Ook minister Ploumen schort haar jaarlijkse hulp gedeeltelijk op – het budget van dertig miljoen euro wordt met circa tien miljoen verminderd – en eist ‘vertrouwenwekkende’ maatregelen ‘om ervoor te zorgen dat dit in de toekomst niet meer voorkomt’, aldus Ploumen. ‘Er kan geen sprake zijn van “business as usual’’,’ schrijft ze in haar Kamerbrief.

Zelfreflectie

Het zijn felle woorden voor de bühne, waarin zelfreflectie ontbreekt, vindt journalist Joseph Hanlon, die al veertig jaar over Mozambique schrijft. ‘Waar is de erkenning van de Nederlandse overheid dat de verantwoordelijkheid ook bij ons ligt, de Credit Suisse bank en de Europese regulerende instanties, etcetera? Niemand zegt dat!’, klaagt Hanlon. De frauduleuze financiële constructie wordt immers door Credit Suisse opgezet en aangemoedigd, benadrukt Hanlon in een recent opiniestuk voor Bretton Woods Project, verwijzend naar Krolls officiële studie naar de fraude. En het frauderende Mozambikaanse overheidsvissersbedrijf Ematum bv is bij een Nederlands trustkantoor (TMF) gevestigd. TMF had kunnen weten dat ‘het absoluut onmogelijk was dat de tonijnvisserij de lening zou terugbetalen,’ aldus Hanlon.

‘Als er criminelen zijn, dan zitten ze daar,’ in Mozambique. Zo reageert de woordvoerder van trustkantoor TMF op vragen over hun rol in de fraude. Hij vergelijkt het trustkantoor met een pinautomaat om TMF’s onschuld uit te leggen. ‘Iemand gaat naar de geldautomaat, koopt een wapen en schiet daar iemand mee dood. Is TMF dan schuldig?’

Het belastingverdrag blijkt een wens van het bedrijfsleven

Ook de overheid reageert lauwtjes op de vraag waar de schuld ligt. Minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem antwoordde op Kamervragen over de kwestie dat een oordeel over de rol van TMF niet aan hem maar aan De Nederlandsche Bank (DNB) is. Wel wordt het ‘wettelijk kader voor trustkantoren’ momenteel herzien omdat inderdaad blijkt ‘dat trustkantoren onvoldoende invulling geven aan hun taak als poortwachter,’ gaf Dijsselbloem toe.

DNB laat ons schriftelijk weten dat zij over het lopende onderzoek naar TMF geen informatie vrijgeeft. En die nieuwe trustwetgeving blijkt een ‘wassen neus’ en gemakkelijk te omzeilen, volgens recent onderzoek van Investico voor Trouw en De Groene Amsterdammer.

Belastingverdrag

Zou Nederland daadwerkelijk om corruptiebestrijding in Mozambique geven, dan is het volgende al evenzeer opmerkelijk. Nadat de miljardenfraudezaak aan het licht was gekomen, zette Nederland haar diplomatieke lobby voor een bilateraal belastingverdrag met Mozambique enthousiast voort, blijkt uit de opgevraagde interne documenten en e-mails van BuZa. Maar de Nederlandse belastingverdragen, officieel bedoeld ter voorkoming van ‘dubbele belasting’, zijn berucht om de internationale (belasting)fraude die ze kunnen faciliteren. Mongolië verscheurde in 2013 om die reden zelfs haar belastingverdrag met Nederland, naar aanleiding van belastingontwijking door een Canadees mijnbouwbedrijf via Nederland.

Het belastingverdrag blijkt een wens van het bredere bedrijfsleven, waaraan de Nederlandse overheid gehoor geeft. Het verdrag maakt het ‘voor Nederlandse bedrijven aantrekkelijker om te investeren in/handel te drijven met Mozambique,’ staat in een e-mail aan Grotenhuis van mei 2017 (de afzender is ons onbekend, want zwart gelakt). ‘Het NL-bedrijfsleven (o.a. Shell, Heineken, Heerema, VNO/NCW) heeft meerdere malen zijn belangen voor een belastingverdrag tussen Mozambique en Nederland aangekaart.’

Nederland was al langer doende het verdrag te promoten. Al in april 2015 nodigde staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes de Mozambikaanse overheid schriftelijk uit om onderhandelingen over het belastingverdrag te starten. Wanneer er een jaar lang geen reactie volgt, voert Nederland de druk op. De ondertussen ontdekte miljardenfraude blijkt geen reden te zijn om terughoudendheid te betrachten.

Want op 29 juni 2016, slechts twee maanden nadat de fraude aan het licht kwam en twee dagen nadat minister Dijsselbloem Kamervragen over de betrokkenheid van TMF beantwoordde, blaast MinFin de lobby voor het belastingverdrag nieuw leven in. Het ministerie schrijft die dag in een e-mail aan ambassadeur Grotenhuis dat ze ‘tot de dag van vandaag, geen antwoord hebben ontvangen op die brief’ die vorig jaar aan Mozambique verstuurd werd (vertaald uit het Engels). Weet Grotenhuis of Mozambique de onderhandelingen nog wel wil starten en zo ja, waar en wanneer?

‘Shell heeft ook een afspraak met [zwartgelakt]. Dus de druk komt van verschillende kanten’

Uit andere e-mails blijkt dat in dezelfde maand, juni 2016, het staatsbezoek van president Filipe Nyusi aan Nederland dat in mei 2017 zal plaatshebben wordt voorbereid. Het bezoek zelf is omstreden, zo kort na de miljardenfraude, terwijl internationaal onderzoek naar de zaak nog loopt. ‘Nederland is nu de eerste westerse donor die de banden met de Mozambikaanse regering weer aanhaalt,’ schrijft NRC. Bovendien was Nyusi minister van Defensie toen de leningen werden afgesloten, en juist naar zijn ministerie werd een deel van de omstreden miljardenlening doorgesluisd. ‘Mijn belangrijkste vraag is: waarom nu?’, vraagt onderzoeksjournalist en activist Erik Charas zich af tegenover NRC.

Het belastingverdrag is in ieder geval een van de motieven. ‘Zoals je waarschijnlijk weet, neemt het belang van een belastingverdrag met Mozambique voor het Nederlands bedrijfsleven de laatste sterk toe [sic],’ aldus een mail van de minister van Financiën aan ambassadeur Grotenhuis op 16 februari 2017, enkele maanden voor het bezoek. Grotenhuis laat elf dagen later per mail weten dat zowel Shell als de ambassade hun lobbykrachten inzetten voor het belastingverdrag: ‘Shell heeft ook een afspraak met [zwartgelakt]. Dus de druk komt van verschillende kanten.’ De e-mails tussen MinFin en Grotenhuis laten zien dat Nederland het verdrag liefst al tijdens het staatsbezoek wil ondertekenen. In de maand voor het staatsbezoek ontvangt Grotenhuis per mail nog de belastinghervormingen die Heineken wenst in Mozambique (de afzender is wederom zwartgelakt). ‘Gewoon om ervoor te zorgen dat we op een lijn zitten over wat we vragen aan of onderhandelen met de overheid’, meldt de mail aan Grotenhuis (vertaald uit het Engels).

Opvallend is dat de ambassadeur zelf aarzelt of haar samenwerking met Shell en Heineken wel door de beugel kan. ‘Zowel Shell als Heineken nodigen mij uit om bij hun bilaterale events met de president aanwezig te zijn,’ schrijft Grotenhuis in een mail aan BuZa op 8 mei 2017. ‘Ik wil graag met jullie afstemmen of jullie hier risico's in zien? Voor mij is het een logisch onderdeel van onze samenwerking maar ik hoor graag jullie visie,’ aldus Grotenhuis. 

Ook in Nederland wordt er met Shell en Heineken samengewerkt rond het staatsbezoek. Voor Shell wordt op de eerste dag van het bezoek een anderhalf uur lang diner met president Nyusi ingepland. Heineken krijgt een gesprek van een half uur op de derde dag.

Maar Mozambique zelf is nog niet overtuigd. ‘Het wordt een LOI [letter of intent], nog niet het verdrag zelf,’ schrijft Grotenhuis op 8 mei 2017 aan MinFin. De intentie tot het sluiten van een belastingverdrag is in ieder geval binnen, dankzij de gezamenlijke lobby van Shell en de Nederlandse overheid.

‘What’s in it for Mozambique?’

De kosten en risico’s voor Mozambique van een bilateraal belastingverdrag met Nederland zijn niet gering. Niet alleen Nederlandse maar ook niet-Nederlandse multinationals in Mozambique zouden het belastingverdrag voor belastingontwijking kunnen misbruiken, zoals in Mongolië gebeurde. In Mozambique zijn bijvoorbeeld Amerikaanse, Italiaanse en Thaise gasgiganten actief, bedrijven die al jaren in Nederland zusterondernemingen geregistreerd hebben staan (zie tabel). Zal Nederland dit soort misbruik tegengaan? ‘Daar kun je twijfels bij hebben, en dan druk ik me voorzichtig uit,’ zegt belastingexpert Jan Vleggeert ons in zijn kamer in de Universiteit Leiden. ‘Tot nu toe heeft Nederland zich daar nog nooit tegen verzet,’

Nederland zelf onderkent overigens het risico van belastingontwijking, althans impliciet, in een ambassadedocument uit 2016 over de miljardenfraude en de rol van Ematum bv daarin; ‘Nederland heeft geen belastingverdrag met Mozambique. Belastingontwijking lijkt dus niet de reden te zijn geweest om Ematum in Nederland te vestigen.’ Er zou aan toegevoegd kunnen zijn: ‘We gaan echter hard aan de slag om dit belastingverdrag af te sluiten’.

Perfecte storm

Er is nog een reden waarom een belastingverdrag met Mozambique, juist nu, problematisch is voor het land. Het land bevindt zich in een crisis, en niet alleen door de miljardenfraude. ‘Een perfecte storm’ noemt de ambassade het in mei 2016 in een memo aan BuZa. De miljardenfraude, de schuldencrisis als gevolg daarvan, het opschorten van internationale hulp plus de extreme droogte en hongersnood als gevolg van El Niño, vallen samen in dat jaar. Ook de politiek is in crisis, met aanhoudende ‘schermutselingen tussen gewapende groepen van Renamo en het overheidsleger,’ zo meldt het memo.

De Mozambikaanse overheid heeft, juist nu ze gebukt gaat onder deze ‘perfecte storm’, belastinginkomsten nodig voor noodhulp, aflossing en ontwikkeling. Maar belastingverdragen zijn er juist op gericht legale belastingtarieven voor bedrijven te verlagen en blijken belastinginkomsten van ontwikkelingslanden naar rijkere landen te verschuiven, zo toont een studie uit 2016 aan. ‘Wat je je zou kunnen afvragen is: what’s in it for Mozambique?’, aldus belastingexpert Jan Vleggeert. Dat een belastingverdrag investeringen in Mozambique aantrekt, betwist hij. ‘Kijk, dat gas dat zit daar. Dat willen die bedrijven sowieso. Het enige waar dit verdrag voor zorgt, is dat Mozambique minder belasting kan heffen over winst die daar gemaakt wordt.’

Dat zou de terughoudendheid van Mozambique kunnen verklaren.

Dubbele pet

Nederland draagt in Mozambique een dubbele pet. Als donorland biedt het naar eigen zeggen een helpende hand in armoede- en corruptiebestrijding. Als pragmatisch marktkoopman bundelt het zijn krachten met Shell, terwijl rond het gebied van de toekomstige fabriek van de oliemaatschappij landrechten worden geschonden. En terwijl het onderzoek naar de miljardenfraude die de Mozambikaanse regering via onder meer Nederland pleegde nog loopt, verleidt Nederland Mozambique tot een verdrag dat vooral voor multinationals en lokale oligarchen van belang is. Voor Nederland als marktkoopman lijkt de gaswinst van Shell en de bieromzet van Heineken voorop te staan.

De Nederlandse overheid kiest er blijkbaar voor om de gordijnen gesloten te houden rond haar relaties met Shell en andere bedrijven in Mozambique. Daarmee wekt ze de suggestie dat er iets te verbergen valt. Krijgt Shell bijvoorbeeld financiële steun via een publieke ‘exportkredietverzekering’, en wie ontvangen die nog meer? Wat heeft Shell als onderwerpen ingebracht voor het gesprek tussen Mark Rutte en president Nyusi? Wat antwoordde DNB op de vragen van MinFin en BuZa over hun onderzoek naar de rol van het Nederlandse trustkantoor TMF in de miljardenfraude? Het zijn belangrijke vragen die onbeantwoord blijven, omdat veel documenten en e-mails zijn zwartgelakt, of waarvan de gevraagde overhandiging in het kader van de Wet openbaarheid bestuur zelfs volledig zijn geweigerd.

Ook Mozambikaanse burgers zijn de geheimzinnigheid zat. ‘Ze komen hier, markeren dingen en geven geen informatie,’ zegt een inwoner uit Quitunde, de gasregio, over hun ervaring met Shell en andere gasgiganten. ‘We zijn genegeerd en respectloos behandeld.’ De burgers in Mozambique willen transparantie en inspraak. ‘Geef ons de tijd om samen te zitten en de kwestie met iedereen te bespreken.’