Op vrijdag 5 oktober publiceert de pagina Boycot de NTR een oproep op Facebook, met daarbij een grote foto van Dieuwertje Blok: "De NTR wil van Nederland weten welke kleur de Pieten in het Sinterklaasjournaal moeten hebben. Als deze oproep minimaal 1 miljoen keer is gedeeld, dan blijven de Pieten definitief zwart."
Ongeveer een week later plaatst de pagina Ik Ben Zwarte Piet Fan ook een bericht. De strekking: de verdachten in de rechtszaak over de wegblokkade tijdens de sinterklaasintocht van vorig jaar zijn veroordeeld tot een celstraf van achttien maanden.
Beide berichten zijn nepnieuws. De NTR heeft nooit een oproep gedaan om de zwartepietendiscussie te beslechten. En toen het bericht over de snelwegblokkade werd geplaatst, was er helemaal nog geen oordeel geveld door de rechter. Die oordeelt pas op 9 november. Er is wel een strafeis van het Openbaar Ministerie, maar die volgde pas later in de week en is ook een stuk lager.
Hoewel de berichten niet waar zijn, wisten ze in korte tijd wel een groot aantal mensen te bereiken. De nepoproep van het Sinterklaasjournaal werd door bijna 35.000 mensen op Facebook gedeeld in de week dat hij online stond, terwijl bij de wegblokkade maar liefst 25.000 mensen op de deelknop drukten.
En het succes van dit bericht is nog niets vergeleken met vorig jaar. Toen werd volgens De Telegraaf en WNL een bericht van gelijke strekking op de pagina Zwarte Piet Fan zo'n 280.000 keer gedeeld: "Dringende oproep: De NTR heeft toegezegd dat zwarte piet definitief zwart blijft in het Sinterklaasjournaal, als dit bericht voor dinsdag 5 december minimaal 300.000 keer is gedeeld."
En dan zijn er nog veel andere Facebook-pagina's die vergelijkbare berichten online hebben staan. Soms gaat het om nepnieuws dat eerder is gedeeld en weer is verwijderd, zodat het weer 'vers' opnieuw geplaatst kan worden.
'Het is lastig om nepnieuws te herkennen'
Volgens Ruurd Oosterwoud, oprichter van het nepnieuwsplatform DROG, is het soms lastig om dit soort nepnieuws te herkennen. "Ik ben zelf ook in dat bericht over de veroordelingen gestonken", vertelt hij. "Ik zat niet goed in het nieuws en zag het genoemd worden in een bijzin. Daarnaast werd het gedeeld door iemand van wie ik weet dat hij zich er ook mee bezighoudt."
Jenny Douwes, de verdachte die volgens Justitie de wegblokkade op de A7 coördineerde, is niet gediend van het nepnieuws over de zaak. Eerder deze week riep ze haar Facebook-vrienden op twee pagina's, waarop stond dat zij een oproep zou hebben gedaan om een bericht over zwarte piet zo veel mogelijk te delen, te rapporteren. "Kunnen jullie massaal deze pagina rapporteren?", vroeg ze. "Hij bevat nepnieuws met mijn naam."
Hoe voorkom je eigenlijk dat je zelf in nepnieuws trapt? De tip van Oosterhout is vooral om niet te snel boos te worden als je een bericht op Facebook ziet. "Als je iets voorbij ziet komen, kijk dan een dag later nog eens op betrouwbare nieuwssites en in kranten of het daar ook wordt behandeld. Als het daar ook staat, dan is het waarschijnlijk wel waar."
Daarnaast heeft DROG een game ontwikkeld, waarmee het platform probeert het bewustzijn over nepnieuws te vergroten.
Wie verspreidt dat nepnieuws over zwarte piet?
Het is niet bekend wie nepnieuws over zwarte piet precies probeert te verspreiden. In het buitenland wordt bij nepnieuws met een politieke lading vaak gekeken naar Rusland, waar een zogeheten trollenfabriek in verband is gebracht met berichten over bijvoorbeeld de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Diezelfde nepaccounts probeerden tijdens de MH17-vliegramp de schuld te geven aan Oekraïne.
Er kan ook iets anders achter het nepnieuws schuilen: groei. Peter Burger, onderzoeker en docent aan de Universiteit Leiden en expert op het gebied van factchecken, ziet dat sommige Facebook-pagina's vooral hun best doen om zo veel mogelijk likes te verzamelen. "Deze pagina's profiteren van de Pieten-discussie, zoals ze ook profiteren van allerlei actuele onderwerpen die een groot publiek bezighouden."
De pagina Zwarte Piet Fan probeert bijvoorbeeld publiek te krijgen voor websites, die waarschijnlijk van de beheerder zijn. Er wordt namelijk vaak naar pagina's op die sites verwezen. En dat verkeer naar de sites kan op termijn geld opleveren met behulp van advertenties.
'Er is geen war room die nepnieuws over zwarte piet bestrijdt'
Een woordvoerder van Facebook vertelt aan NU.nl dat ze wel bezig zijn met het bestrijden van nepnieuws, maar spreekt daarbij niet specifiek over zwartepietberichten. "Nepnieuws wordt lager in de nieuwsfeed geplaatst zodat verspreiding wordt verminderd, er worden gerelateerde artikelen weergeven of berichten worden verwijderd als deze in strijd zijn met onze gedragsregels of ons advertentiebeleid."
Tijdens de Amerikaanse verkiezingen is er een speciale 'war room' van waaruit Facebook nepnieuws probeert te bestrijden, om te voorkomen dat de berichten het politieke proces beïnvloeden. Van zo'n speciaal team is bij Facebook voor zwartepietennieuws vooralsnog geen sprake.
De nepnieuwsberichten die genoemd zijn in dit artikel zijn op het moment van schrijven verwijderd. Het is onduidelijk of Facebook maatregelen heeft genomen of dat de beheerders van de pagina's de berichten hebben verwijderd.
'We weten niet hoeveel invloed al dit nepnieuws heeft'
Nepnieuwsberichten op Facebook worden tienduizenden keren gedeeld, maar de exacte impact is onduidelijk. We weten niet hoeveel gebruikers die berichten ook onder ogen hebben gehad en hoeveel mensen ze ook daadwerkelijk hebben geloofd.
Volgens Oosterwoud is er geen onderzoek gedaan naar de invloed van nepnieuws over zwarte piet. Dat onderschrijft ook Burger. Volgens Burger is het bovendien moeilijk om dit te onderzoeken. Oosterwoud wil binnenkort wel proberen om de impact van nepnieuws te peilen. Hij wil kijken wat de invloed van deze berichten is bij mensen die ze hebben gedeeld.
Nepnieuws over zwarte piet heeft in oktober in ieder geval tienduizenden mensen bereikt. Of deze berichten worden gepubliceerd om het debat te beïnvloeden of om geld te verdienen, weten we niet. Facebook probeert nepnieuws te bestrijden, maar of dit gaat voorkomen dat nieuwe valse berichten over zwarte piet populair worden, is nog de vraag.