Opvang van vluchtelingen in de regio: aflaat of oplossing?

In de praktijk komt dit ook neer op het verder sluiten en strenger bewaken van de buitengrenzen. In Den Haag is hierover nauwelijks discussie meer. Waarom niet?

Allereerst: er is geen druk van nieuwe mensenstromen. Het aantal migranten richting Europa is flink gedaald, ondanks de recente ruzies over schepen vol mensen die de havens in Italië niet binnen mogen. Sinds de herfst van 2015, toen er in korte tijd meer dan een miljoen mensen uit vooral Syrië en Irak Europa binnenkwamen is er geen grote piek meer geweest.

Toch kraakt het Europese migratiebeleid in zijn voegen. De asielprocedure zucht onder het failliet van de Dublin-afspraken, het principe dat een asielzoeker asiel moet aanvragen in het eerste land waar hij voet op continent zet. Solidariteit met de landen van aankomst als Italië en Spanje is ver te zoeken. Over legale arbeidsmigratie zijn geen goede afspraken gemaakt. En nog steeds verdrinken er mensen in de Middellandse zee, gevangen in een macaber spel tussen mensensmokkelaars, hulporganisaties en kustwacht-autoriteiten. In Europees jargon heet dit laatste: het probleem van de irreguliere migratie.

In mei volgend jaar zijn er verkiezingen voor het Europese parlement. De patstelling in het Europese asielbeleid zorgt voor nervositeit onder regeringscoalities door heel Europa. Duitsland weet daar alles van. In juni viel Merkels coalitie bijna toen haar Beierse CSU-partner Seehofer op eigen houtje de asielzoekers aan de Duitse grens wilde terugsturen. Populistische regimes en partijen overal in Europa spinnen garen bij de onmacht van Brussel om – dik drie jaar na de Syriëcrisis – tot een eerlijker verdeling van migranten te komen. Het schrikbeeld van de middenpartijen is dat men straks de verkiezingscampagne in moet, met lege handen.

Bah, bah, bah

Dus kijkt Europa verder over de grenzen, zoekend naar oplossingen. Met Turkije lukte het al een keer, in maart 2016, om overtochten over de Egeïsche zee tussen Turkije en Griekenland te stoppen. Dit keer zoekt men het verderop, over de Middellandse Zee, bij de Noord-Afrikaanse landen.

Malik Azmani zal dit niet verbazen. Het VVD-Kamerlid ziet eind 2014 een uitzending van ‘Brandpunt’, met beelden van de opvangkampen op Lampedusa. Na wat speurwerk, rondvragen en een juridische analyse lanceert hij in maart 2015 het plan-Azmani. Dat is maanden voor de burgeroorlog de Syriërs massaal het land uitdreef. 

Zijn plan in een notedop: creëer veilige havens in de regio, vang daar de mensen op, besteed ook daar het Europese geld voor opvang aan, en zet handelsverdragen, ontwikkelingshulp en visumverdragen voor dit doel in. Het liefst ziet hij dat de betrokken Afrikaanse landen de vluchtelingen verblijfsvergunningen zouden bieden. Hij schrijft: “Ieder mens heeft het recht in andere landen asiel te zoeken en te krijgen tegen vervolging. Maar waarom moeten vluchtelingen helemaal naar Europa reizen om een veilige haven te vinden?”

“Iedereen viel over me heen”, zegt Azmani nu. “Onaanvaardbaar, lachertje, juridisch onmogelijk, tegen het VN-vluchtelingenverdrag. Bah, bah, bah, twitterde Pechtold. Zelfs Wilders vond het de eerste dag oké, maar trok zijn steun de volgende dag weer in.” De brede weerstand had deels te maken met de koppeling die Azmani legde met de terreurdreiging. Volgens hem vonden ook terroristen onder de vluchtelingen hun weg naar Europa. “Dat zou van de gekke zijn, verweten ze me toen.”

Het VVD-Kamerlid wil zijn plan in eerste instantie met toenmalig coalitiepartner PvdA lanceren. “Maar die wilde niet.” Een paar maanden en een vluchtelingencrisis later is de PvdA toch om.

Plan-Azmani wordt onder de noemer plan-Samsom regeringsbeleid en voor het eerst toegepast op Turkije. In ruil voor ongeveer 6 miljard euro en de afspraak dat Europa gecontroleerd Syrische vluchtelingen zal opnemen, belooft Turkije de grens dicht te houden. Controversieel en nieuw is de afspraak om boten die al onderweg zijn, terug te sturen.

Regeerakkoord

“Ook toen al vond ik dat we niet alleen met Turkije zaken moesten doen, maar ook met Noord-Afrikaanse landen”, zegt Azmani, die straks de VVD-fractie wil leiden in het Europees parlement. “We hebben niet veel alternatief. Het is van Europees belang dat die zuidelijke rand langs Europa stabiliteit kent. En dat zal niet gratis zijn, maar de landen in kwestie hebben ook een belang. Bovendien hebben zij het Afrikaanse vluchtelingenverdrag ondertekend dat verplichtingen met zich meebrengt.”

Premier Rutte weet het plan-Azmani vervolgens ook op de Europese agenda te krijgen. Daar wint het aan kracht, naarmate de pogingen om vluchtelingen binnen Europa eerlijker te verdelen moeizamer verlopen. Na de Turkije-deal gaat Europa ( met Italië voorop dat hier al ervaring mee had) nauw samenwerken met Libië. Er komen trainingen voor Libische kustwachten en steun bij de bestrijding van mensensmokkelaars.

 Partijen als D66 en ChristenUnie volgen deze ontwikkeling kritisch. Als ze in 2017 toch in een kabinet met CDA en VVD stappen, klinken in het regeerakkoord elementen van het plan-Azmani door: het inzetten van ontwikkelingshulp voor de ‘grondoorzaken van migratie’, gerichte aanpak voor verbetering van opvang in de regio, het tegengaan van irreguliere migratie. Dit alles uiteraard binnen de grenzen van het internationale recht.

De geïsoleerde positie van GroenLinks blijkt tijdens de formatie voor het eerst. Jesse Klaver zet kwaad bloed bij vooral D66 en CDA door te spreken van een morele ondergrens die met de Turkije-deal bereikt is. GroenLinks wil geen oorlogsvluchtelingen terugsturen naar Turkije, omdat de praktijk daar hen zorgen baart.

Ook andere partijen zijn furieus over deze ‘morele superioriteit’. Premier Rutte benadrukt dat de afspraken met Turkije ‘fatsoenlijk’ zijn.

Netelige kwesties

Slechts één keer vlamt de kritiek op de samenwerking met Libië fel op. Dat is wanneer Sigrid Kaag, minister van buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking, oproept de Libische detentiekampen te sluiten. Mensonterend en inhumaan, constateert ze na een bezoek. Ze is de eerste Europese minister die het zegt. Kaag krijgt bijval van de oppositie, maar de coalitie is verdeeld. Eerst strengere voorwaarden stellen en betere opvang eisen, is de uitkomst, ook binnen haar eigen partij.

Dit voorjaar stranden de pogingen om de Dublin-afspraken te hervormen. ‘EU-president’ Donald Tusk giet de oude wijn in een nieuwe zak en lanceert een plan met regionale ontschepingsplatforms in niet nader genoemde landen, waar vluchtelingen dan asiel kunnen aanvragen. Iedereen weet dat het over landen als Egypte of Tunesië gaat.

De aantrekkingskracht van het plan-Azmani blijkt zo opnieuw en dat is geen wonder. Iedereen is er immers tegen dat mensen op gammele bootjes de oversteek wagen naar Europa en zo hun leven riskeren. En wanneer die levensgevaarlijke tochten stoppen, vallen er automatisch minder vluchtelingen te verdelen en neemt de druk op de zuidelijke lidstaten gestaag af. Nog een voordeel: Brussel kan netelige kwesties als het gebrek aan solidariteit bij vooral de oostelijke lidstaten zo even parkeren.

Minder verdrinkingsdoden is het krachtigste argument om de keerzijde van het plan te bestrijden: dat er voor een menswaardige en gereguleerde opvang in Noord-Afrikaanse landen met hun autoritaire regimes geen garanties te geven zijn. Tusk wil dat oplossen met VN-toezicht, maar de toestanden in de opvangkampen bínnen de Europese grenzen, zoals op Lesbos, beloven wat dat betreft niet veel goeds.

Niet afwentelen

De strijd tegen de mensensmokkelaars en hun boten werpt ook een rookgordijn over de ultieme consequentie van het plan: dat vluchtelingen zo hun recht verliezen om asiel binnen de grenzen van Europa aan te vragen.

GroenLinks-Kamerlid Bram van Ojik krijgt dit als verwijt ook om zijn oren in het debat in juni, als de Tweede Kamer de informele migratietop voorbespreekt. D66-leider Pechtold: “U zegt dus, nee, laat maar liever die bootjes varen waar voor 80 tot 90 procent mensen in zitten die geen enkele kans maken, ook niet bij GroenLinks, op een toekomst in Europa, maar die wel die levensgevaarlijke overtocht maar blijven wagen.” Van Ojik verdedigt zich door te wijzen op de situatie in de Libische kampen waar nog niets is verbeterd.

Marijnissen

“Het recht op bescherming van mensen die op de vlucht zijn, mogen we niet afwentelen op regimes die zelf instabiel zijn”, zegt hij nu. “Wij moeten in Europa met zoveel lidstaten toch in staat zijn dat rechtvaardig op te lossen. Wat we nu eigenlijk zeggen is: we sturen iedereen terug, en dan zien we wel wie we daarna nog willen opnemen.”

Maar GroenLinks is met de Partij van de Dieren en Denk een heel kleine minderheid geworden. De SP, die de Turkije-deal eerst nog ‘smerig’ noemt en zich tijdens de formatie op de vlakte houdt, is sluipenderwijs omgegaan. Begin dit jaar zegt de nieuwe partijleider Lilian Marijnissen tegen de Volkskrant dat ze niet tegen een deal met bijvoorbeeld Marokko zou zijn. “Nee, er zijn toch meerdere varianten mogelijk. We moeten dat goed bekijken. Het is niet iets waar je principieel voor of tegen bent.”

Bij de start van politieke jaar in september krijgt ze nogmaals de vraag, of Europa dan boten terug moet sturen de Middellandse zee op, naar Noord-Afrikaanse landen. Marijnissen worstelt zich naar een antwoord. Als de voorzieningen in Noord-Afrika goed genoeg zijn, moet dat kunnen, zegt ze.

Ondertussen bereidt Europa zich stap voor stap voor. Tegenslag is dat Afrikaanse landen niet staan te springen. Marokko en Tunesië zijn verbolgen over de term ‘ontschepingsplatforms’ uit het plan van ‘EU-president’ Donald Tusk.

EU-voorzitter Oostenrijk, Duitsland, Tusk en ook Rutte blijven na hun onderlinge bezoeken afgelopen maand pleiten voor meer ‘Turkije-achtige deals’. Nieuwe kanshebber is Egypte, met wie de Oostenrijkse kanselier Sebastian Kurz en EU-president Tusk in september een ontmoeting hebben.

“Straks kan de EU alleen nog zaken doen met notoire mensenrechtenschenders als Egypte”, zegt Van Ojik. “We zijn geobsedeerd door de vluchtelingencrisis in 2015. Er zijn andere oplossingen. Dit plan voor opvang in Afrikaanse landen moet geen dividendobsessie worden. Het is een doodlopende weg.”

Lees ook: Opvang in de regio verwordt tot struisvogelpolitiek

Nu gedwongen terugkeer naar Syrië dreigt, mag de impasse in het Europese vluchtelingenbeleid niet leiden tot het idealiseren van opvang in de regio, menen Nora Stel en Anke van der Meijden.