In Beieren gaat ‘We zijn wie we zijn’ niet langer op

Tegenover de boerderij van Josef Mayerhofer in het Beierse Niedergottsau staat, onder een knoestige walnotenboom, een bankje. Soms, als de namiddagzon van zijn erf is verdwenen, gaat hij daar zitten, naast Jezus, die onder een afdak aan een houten kruisje hangt. Wijdbeens, vuisten naast zich op het zitvlak geplant, tuurt Mayerhofer (47) naar de Oostenrijkse Alpentoppen in de verte, of dichterbij, naar het het terras van de kegelbaan op de hoek.

Eens in de zoveel tijd kruipt er een Mercedes of Audi door de dorpsstraat, een forens die op de laatste meters terugschakelt naar het tempo van thuis, dit dorp aan de rivier de Inn. Dan steekt Mayerhofer loom een hand omhoog, en komt er door het open autoraam een hand terug. Men kent elkaar.

‘Ja, Beieren, dat is wat bijzonders’, mijmert Mayerhofer. Als manager van een betonfirma is hij vaak op reis, in Noord-Duitsland en Polen. ‘Maar het levensgevoel is nergens zoals hier.’

Franz-Josef Strauss, aartsvader de Christlich Soziale Union (CSU), de partij die in Beieren sinds 1949 onafgebroken aan de macht is, zei het ooit als volgt: ‘Buiten Beieren is er geen leven, en als dat toch zo is, dan in elk geval niet zo’n leven.’ Ook Horst Seehofer, de huidige voorzitter van de CSU en Duits minister van Binnenlandse Zaken, formuleert het minder bloemrijk maar minstens zo duidelijk: ‘Beieren is het paradijs’.

Maar zelfs in het paradijs kan onrust binnendringen, het Oude Testament waarschuwde er al voor.

In Beieren mag het dan op papier uitstekend gaan - de economie groeit al tien jaar, de lonen zijn het hoogst van heel Duitsland, de werkloosheid is verwaarloosbaar laag - toch lopen kiezers massaal weg bij de partij die zichzelf als belichaming van Beieren beschouwt. Haalde de CSU bij de vorige verkiezingen nog net de absolute meerderheid, voorspellen de peilingen nu 35 procent of minder. Op rechts lekken de kiezers naar de AfD, uit het midden naar de FDP, maar ook de Groenen zijn aan een opmars bezig die hen wellicht tot de tweede partij in Beieren zal maken.

Wegloper

Ook Josef Mayerhofer is zo’n wegloper. Begin dit jaar leverde hij zijn CSU-lidmaatschapskaart in, die hij al op zijn 14de aanvroeg. De partij die ‘Beieren groot heeft gemaakt’ lijkt ingehaald door de tijd en het eigen succes. ‘Je ziet het niet meteen’, zegt Mayerhofer, ‘maar bijna niets is hier meer hetzelfde als in mijn jeugd, dertig jaar geleden.’

Hij heeft het laatst nog uitgerekend: toen hij een jongen was, telde Niedergottsau 33 boerenbedrijfjes. ‘Elke morgen en namiddag trokken de koeien hier door de dorpsstraat.’ Nu is er niemand meer boer. Veel mensen werken bij een nabijgelegen chemiebedrijf, ze zijn van huis uit een eigen onderneming begonnen, of forensen naar München of Salzburg. Zelf is Mayerhofer ook de eerste generatie die de dag niet in de koeienstal begint.

Andere grote verschillen dertig jaar geleden: de kerken zijn leger en de meeste vrouwen werken. Vooral dat laatste fenomeen is hier nog een vrij nieuw. In 2003 werkte in Beieren 63 procent van de vrouwen, nu heeft ruim 75 procent een baan. De vraag naar crèches en plekken op de buitenschoolse opvang stijgt daardoor explosief. Toch bedacht de CSU de afgelopen jaren een financiële regeling die het voordeliger maakt als vrouwen thuisblijven.

Beeldschoon, maar achterlijk

Het is bijna niet voor te stellen, maar voor de Tweede Wereldoorlog gold de nu zo welvarende en zelfbewuste deelstaat als agrarische periferie. Beieren gold in Berlijn als beeldschoon, maar achterlijk. Het was Franz-Josef Strauss die in de jaren vijftig in Berlijn bedong dat de deelstaat beter werd aangesloten op het spoorwegnet en dat een deel van de Duitse auto-industrie naar het zuiden werd verplaatst. In een paar decennia tijd, werd de achterlijke provincie het pronkstuk van het Duitse Wirtschaftswunder.

Maar niet alle vormen van vooruitgang waren in Beieren gewenst. De CSU probeerde maatschappelijke vernieuwingsdrift van de jaren zestig en zeventig aan de grens staande te houden. Conservatisme, katholicisme en kleinschaligheid werden het Beierse handelsmerk. ‘Mia san mia’, zeggen CSU-politici tot op de dag van vandaag tevreden, dialect voor ‘We zijn wie we zijn.’

Onder Strauss’ opvolger Edmund Stoiber maakte Beieren in de jaren negentig als eerste Duitse deelstaat succes de overstap van traditionele industrie naar hightech en diensten. ‘Visionair’, aldus Mayerhofer. Uit die tijd stamt de leus waarmee de Beierse regering tot op de dag vandaag promotie maakt: ‘Laptop und Lederhose’.

Maar de huidige CDU, moppert Mayerhofer, is het tegendeel van de slimme, partij die probeerde de balans te houden tussen traditie en vooruitgang. ‘De huidige CSU staat met z’n rug naar de toekomst.’ Mayerhofer had in zijn hoofd een lange lijst redenen om uit de partij te stappen, maar er was een duidelijke katalysator: de vluchtelingenpolitiek. ‘Daarmee heeft de CSU zich voor mij totaal ongeloofwaardig gemaakt.’

Vluchtelingenpolitiek

Toen bondskanselier Angela Merkel op 4 september 2015 besloot de grens niet te sluiten voor vluchtelingen die via de Balkanroute Duitsland binnenkwamen, beleefden de inwoners van Beieren als eerste de directe gevolgen van dat besluit. Ze zagen de overvolle stationshallen, de in de haast opgebouwde tentenkampen. Het succesvolle crisismanagement van de regering, geholpen door duizenden vrijwilligers, vervulde de CSU in de eerste weken met trots.

Maar later dat najaar, toen in heel Duitsland overheidsinstanties zuchtten onder de vluchtelingenbureaucratie, extreemrechts de eerste AZC’s in brand stak en de AfD zich begon te manifesteren, toen begon Seehofer de beslissing van Merkel te bekritiseren, steeds openlijker en steeds feller. En nu moet er sinds dit voorjaar op last van de Beierse CSU-minister-president Markus Söder in elk openbaar gebouw een kruis hangen, om cultuur van het christelijke Avondland beter zichtbaar te maken. 

De zigzag heeft de partij niet geholpen. Sommigen vinden dat de CSU met dit soort acties en uitspraken te ver naar het rechts-populisme opschuift. Anderen vinden juist dat dit soort symboolpolitiek niet genoeg zoden aan de dijk zet en kiezen daarom liever voor het rechtser alternatief, de AfD.

AfD-posters ophangen

Zo iemand is Heinricht Kraft (60), brandweerman in het stadje Marktl, dat van Niedergottsau een paar kilometer stroomopwaarts aan de Inn ligt. Elke ochtend rijdt Kraft naar de rivier, haalt zijn ladder uit de achterbak en bevestigt aan elke lantaarnpaal een AfD-poster, die de nacht daarop weer door ‘onbekende daders’ zal worden vernield. Zo gaat het al twee weken. Maar hij gaat door, zegt hij, tot de verkiezingsdag.

‘De AfD doet wat de CSU belooft’, staat er op de posters die Kraft vandaag bij zich heeft. En dat is precies wat hij hoopt. ‘De CSU zegt best goeie dingen, maar ze maken ze niet waar. Als je op de CSU stemt krijg in de praktijk gewoon Merkel, omdat Seehofer uiteindelijk alles doet wat zij zegt.’

Het meest frappante aan de CSU is ‘het volstrekte gebrek aan introspectie en reflectie’, zegt politicologe Ursula Münch. Ze is directeur van Akademie für Politische Bildung in het Beierse stadje Tutzing en doet al jaren onderzoek naar het gedrag van de kiezers in haar deelstaat.

Door de eenzijdige nadruk op migratie en veiligheid, gaat  de CSU volgens Münch voorbij aan een groot en structureel probleem: het beeld van Beieren dat de CSU cultiveert en propageert, strookt steeds minder met de werkelijkheid.  ‘We zijn wie we zijn’,  gaat niet langer op.

Stadsbevolking voor het eerst groter

Sinds de eeuwwisseling is de bevolking van Beieren met ruim een miljoen mensen gegroeid. De meeste nieuwelingen komen uit andere delen van Duitsland, gelokt door de werkgelegenheid en de goede levenskwaliteit. Zij trekken vooral naar de steden, waardoor de stadsbevolking in Beieren sinds een paar jaar voor het eerst in de geschiedenis iets groter is dan de plattelandsbevolking.

‘Ironisch genoeg zijn ze gekomen vanwege het succesvolle economische klimaat dat door de CSU was geschapen’, zegt Münch. ‘Maar politiek zijn ze vaak wat progressiever en veel minder aan een partij gebonden dan de Beierse bevolking traditioneel was, dus velen van hen zullen op de Groenen of de FDP stemmen.’ Ook blijkt uit peilingen dat, los van de politieke inhoud, een groeiend deel van de Beierse bevolking de alleenheerschappij van de CSU achterhaald vindt. In zekere zin lijdt de CSU dus onder de gevolgen van zijn eigen succes.

Na het opzeggen van zijn CSU-lidmaatschap, nam Josef Mayerhofer uit Niedergottsau afgelopen zomer een tweede grote stap: hij bezocht het regionale partijcongres van de Groenen. Wat hij zag en hoorde beviel hem. Hij werd ter plekke lid.

Jonge lijsttrekkers

‘De Groenen zijn hier niet meer zo dogmatisch als vroeger’, zegt hij. En ook de twee jonge lijsttrekkers, de 40-jarige Ludwig Hartmann en de 29-jarige Katharina Schulze, staan hem aan. Op een paar principiële punten zoals vluchtelingen- en veiligheidspolitiek, gaan de Beierse Groenen hard tegen de CSU in, en verder pakken ze vooral dingen op die de regering de afgelopen jaren heeft verzuimd: sneller internet, beter openbaar vervoer, een uitbouw van de kinderopvang en, natuurlijk, een grotere nadruk op duurzaamheid. ‘Met ons de toekomst’, heet het partijprogramma.

Vooral Schulze speelt als ze het over milieu heeft altijd de Beieren-kaart: natuur en milieu zijn een onmisbaar deel van de Heimat. En er zijn meer tekenen dat de Groenen de drempel voor overstappers uit de CSU bewust laag maken, zo is het programma opvallend vaag en summier over het uitbannen van vervuilende diesels. En onlangs tijdens het Oktoberfest in München liet Schulze zich, naar goede Beierse traditie, vastleggen met bier en dirndl.

Over de vraag hoe de regering volgende Beierse regering er idealiter uit ziet, hoeft Mayerhofer geen seconde na te denken: ‘Zwart-Groen zou het mooist zijn.’ Een coalitie van CSU en Groenen dus, zoals die in de naburige deelstaat Baden-Württemberg al twee jaar regeert. Zo groot is de weerzin tegen zijn oude partij dus ook weer niet. ‘Maar het is nodig dat de Groenen ze een beetje in toom houden.’