D66: het zorgenkindje van Rutte III

D66 had het toch gewoon níet moeten doen, meeregeren in Rutte III. Jos Heijmans, D66-burgemeester van Weert, zit voorovergeleund op de bank in zijn werkkamer en komt meteen met die boodschap: „Het was een strategische fout.”

Spijt? Nee, daar heb je niks aan, vindt hij, je moet ervan léren. Hij ziet het nu zo: „De offers die we ervoor moeten brengen worden naar mijn idee langzamerhand te groot.”

Hoeveel kun je hebben als partij? Het raadgevend referendum bestaat niet meer, over medische ethiek gaat het nauwelijks nog, een D66-staatssecretaris verdedigde maandenlang het idee dat de dividendbelasting moest worden afgeschaft.

In de peilingen is de partij in een jaar tijd zo goed als gehalveerd.

Het is precies waar D66’ers vorig jaar in de kabinetsformatie al voor vreesden: dat zíj het meest zouden lijden onder de regeringsverantwoordelijkheid. Regeren met de VVD was een risico, dat had de PvdA bewezen. Regeren met twee christelijke partijen zou ideologisch gezien een enorme opgave worden voor D66. En er was geen andere linkse partij die wilde meedoen.

Zorgelijk congres

Jos Heijmans hoort partijgenoten weleens zeggen: we hebben een rechts kabinet, maar met een links randje – dankzij D66. „Dan zeg ik: dat randje wordt wel heel dun nu. Vergelijk het eens met kleuren mengen. Geel, groen, blauw. Als je een heel klein beetje groen hebt en heel veel blauw… ja, dan wordt blauw dominant. En dat zie je nu, dat is de VVD.”

Heijmans weet dat het achteraf makkelijk praten is. „En als bestuurderspartij, want dat zijn we, weet je dat meedoen populariteit kost.” Maar dan, bijna dreigend: „Er komt wel een moment waarop we moeten zeggen: tot zover en niet verder. Dat denk ik echt. We doen onszelf en onze uitgangspunten te kort. Dat weegt niet meer op tegen wat ons wel lukt.”

Deze zaterdag komen de D66’ers bij elkaar in Den Bosch en wie je er ook over spreekt: dat het een zorgelijk partijcongres wordt, lijkt wel zeker. En dat de partijtop het stevig te verduren krijgt, ook. Want je kunt het wel hebben voorspeld, je kunt ándere partijen de schuld geven – maar wat deed D66 zelf om uit de onzichtbaarheid van Rutte III te ontsnappen?

Streng en wereldvreemd

„We nemen onze verantwoordelijkheid”, zegt oud-Tweede Kamerlid Boris van der Ham. „We kunnen zeggen: we doen in dit kabinet meer voor het milieu dan GroenLinks in haar hele bestaan. Dat is een succes. Maar als verhaal is ‘je verantwoordelijkheid nemen’ onvoldoende.”

Van der Ham hoort bij de kritische D66’ers die zich ‘Opfrissing’ noemen, opgericht in het voorjaar omdat de partij in hun ogen afdwaalt van de idealen van bestuurlijke verandering. Zo’n vierhonderd D66’ers steunen Opfrissing. Op het congres komt de groep met voorstellen voor een beter correctief referendum, vinden ze zelf, dan de partij nu wil. „De eisen en voorwaarden die de partij eraan stelt,” zegt Van der Ham, „zijn zo streng en wereldvreemd. Dan doe je in feite een voorstel voor een niet-referendum”.

Het is nog niet zo lang geleden dat het op feestjes goed viel als je D66’er was, zegt Van der Ham ook: „Nu zitten we in de hoek waar de klappen vallen. En dan krijg je, dat begrijp ik wel, de neiging om vooral op ánderen te reageren. Dan is het plan van de VVD voor probleemwijken niet goed, en natuurlijk ook niet het plan van Wilders om islamitische uitingen te verbieden. Ik vind D66 op z’n best als we met initiatieven komen. Wat willen we zelf?”

Op het congres zal het, verwachten D66’ers, vooral dáárover gaan bij de interruptiemicrofoons in de zaal: waarom deden we het ook alweer, meeregeren? „Er zijn een heleboel mensen teleurgesteld”, zegt Marcel Steeman, oud-wethouder en nu gemeenteraadslid in Castricum. „Misschien niet eens in de regeringsdeelname, misschien ook niet eens in het regeerakkoord, maar vooral in hoe het nu uitpakt. De zure punten voor ons, zoals de afschaffing van het raadgevend referendum, worden door de andere partijen als eerste gescoord. Die van ons blijven achter. Denk aan de klimaatplannen.”

D66’ers stemmen over een ‘motie van treurnis’, over het raadgevend referendum

In de wandelgangen zal het zeker ook gaan over D66-leider Alexander Pechtold. Over hem zijn er in de partij twijfels. Hij ziet er soms vermoeid uit, van D66’ers kun je horen dat hij „niet meer sprankelt”, dat hij het moeilijker lijkt te vinden om regeringsbeleid te verdedigen dan oppositie te voeren.

En dan waren er de affaires. Pechtold had een appartement gekregen van een Canadese oud-diplomaat en meldde dat niet in het geschenkenregister van de Tweede Kamer. Volgens hem was het „privé”. Bladen als Story en Privé schreven over de relatie die Pechtold had met een D66-duoraadslid uit Meppel en hoe die eindigde, met veel persoonlijke details. Hij zou de vrouw onder druk hebben gezet om een abortus te plegen. Pechtold zelf zei dat hij zich „niet herkende in het beeld” dat in de verhalen naar voren kwam.

D66’ers vinden het ongemakkelijk. Het ís ook privé, zeggen ze. En zonder Pechtold was de partij er misschien allang niet meer geweest. Onder zijn leiding won D66 in de oppositie de ene verkiezing na de andere. Maar er zijn ook zorgen. „Mensen krijgen toch een ander beeld van hem als ze bij de kapper zo’n blad zien liggen”, zegt een D66’er uit het lokaal bestuur. „Of dat nu terecht is of niet.”

Eigen verhaal

In de partij wordt al maanden gepraat over zijn mogelijke vertrek. In de zomer begon oud-D66-leider Jan Terlouw in NRC over de „houdbaarheidsdatum” van politici. „Toen ik er zo lang had gezeten als Pechtold merkte ik: de kritiek neemt toe, journalisten vinden je niet meer nieuw.” Een actieve D66’er uit Delft zegt: „Pechtold heeft veel goeds gedaan, je gunt het niemand om op zo’n rotmanier weg te gaan. Maar iedere keer dat je op je hoogtepunt toch doorgaat, neemt de kans toe dat je opstapt in een dal.”

Een ander probleem van de partij, als het zover komt: een duidelijke opvolger is er niet voor Pechtold. Namen die rondgaan zijn die van de Tweede Kamerleden Rob Jetten en Jan Paternotte, en van minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren. Net als die van Boris van der Ham.

En sinds vorige week ook die van Sigrid Kaag, minister van Ontwikkelingssamenwerking. D66’ers waren onder de indruk van haar Abel Herzberglezing – over populisme, de rechtsstaat en het weerwoord dat volgens haar zo dringend nodig is. Het was het soort morele boodschap dat D66’ers graag horen van hun politieke leiders.

Lees ook: Kaag sprak op het goede moment

Jetten en Paternotte gelden als talentvol, maar onervaren. Voor Ollongren kan het een nadeel zijn dat zij als minister het raadgevend referendum afschafte. Kaag is populair in de partij, maar van haar wordt niet verwacht dat ze politiek leider wil worden.

Wees dapper

De D66’ers zullen deze zaterdag goed opletten: wie krijgt de kans om de zaal toe te spreken? Dat zijn in elk geval staatssecretaris Menno Snel, Ollongren en, net vóór Pechtold, Jan Paternotte, campagneleider.

De thema’s in de deelsessies zijn duurzaamheid, Europa, de grensregio’s. Er is ook een workshop ‘hoe presenteer ik mezelf op video’.

Het zal vooral in de moties zijn dat de partijtop door de leden stevig wordt aangespoord om nu eens lef te tonen en met een eigen verhaal te komen. Heel veel gaan over democratie, er wordt gestemd over vijftien voorstellen om die te verbeteren. Er zijn ook moties over statushouders, mensenrechten, de vluchtelingenkampen in Griekenland, zwerfafval. En een ‘van treurnis’ over het afgeschafte raadgevend referendum.

En er is een voorstel om de D66-Tweede Kamerleden meer vrijheid te geven om het oneens te zijn met het kabinet „bij sterk omstreden onderwerpen”. Wees dapper, is de boodschap van de indiener uit Arnhem.

Het bestuur van D66 adviseert de leden: neem het voorstel over.

De D66’ers in Den Haag willen zelf natuurlijk ook graag tonen dat ze niet voor niks meeregeren – en in Rutte III volop meetellen. De ándere regeringspartijen zien dat wat bezorgd aan. Hoe stoer zal D66 precies willen zijn?

Een D66’er die Pechtold goed kent: „Let op de speech van Alexander op het congres.”

Lees verder: Is D66 nog wel de partij van de democratische vernieuwing?