Als we onze vrijheid willen behouden, moeten we grenzen stellen, zegt hoogleraar Paul Scheffer

Hij was verrast en toch ook niet. Paul Scheffer, publicist en hoogleraar Europese Studies, laat zijn toast aanbranden in het broodrooster omdat hij zo snel van wal steekt. Kijkend naar de Algemene Politieke Beschouwingen vorige week zag hij CDA-leider Sybrand Buma en VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff een pleidooi houden voor meer onderzoek naar bevolkingsgroei en migratie.

Dat was geen verrassing, omdat politici van verschillende partijen belden voor advies, na zijn essay voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Daarin riep hij op tot debat over het migratiebeleid. Scheffer liet zien dat kleine verschillen in het migratiesaldo (hoeveel mensen er jaarlijks binnenkomen min de vertrekkers) over decennia kunnen leiden tot grote verschillen. Komt er niemand bij, dan krimpt de bevolking. Zet de trend van de afgelopen acht jaar zich daarentegen door, dan gaan we in 2060 richting 19,5 miljoen.

"Toch was ik verrast dat de kwestie vorige week meteen in de context van overbevolking werd getrokken. Het claustrofobische idee van vol is vol. Dat staat ver van mijn benadering af. Ik stelde een simpele vraag. Van de anderhalf miljoen mensen die er de afgelopen twintig jaar zijn bijgekomen, zijn 86 procent migranten en hun kinderen. Laten we dan eens nadenken, met verschillende scenario's als basis, hoe we onze open samenleving in de toekomst willen vormgeven. We debatteren al zo lang intensief over integratie, maar niet over immigratie. Dat is toch raar? Mijn zoektocht is geïnspireerd door de wens de spanningen rond dit thema in de samenleving te verminderen."

Hebben de politici u dan verkeerd begrepen?

"Dijkhoff wierp in de Tweede Kamer de vraag op of er een kritische grens is aan het aantal Nederlanders. Dat mag, oud-premier Lubbers heeft die vraag eind vorige eeuw ook gesteld. Maar ik hoop juist dat we nooit zekerheid krijgen over die kritische grens. Want dan zouden de spanningen in onze samenleving al zijn overgegaan in grote conflicten. Ik wil dat we vooruitdenken. Mijn idee is: als we heldere keuzes maken, wordt het vermogen van een samenleving om mensen op te nemen groter."

Aan wie hebben we die keuzes over immigratie tot nu toe dan overgelaten? Aan het toeval? Of het bedrijfsleven?

"Arbeidsmigratie is in onze geschiedenis inderdaad sterk bepaald door kortetermijnbelangen van ondernemers. Het bedrijfsleven moet een stem hebben, maar anderen ook. Milieubeleid laten we toch ook niet alleen aan de boeren over? Laagopgeleide arbeidsmigranten kunnen op korte termijn veel bijdragen maar op langere termijnen integratieproblemen oproepen. Hierover is nooit goed nagedacht. Partijen die de grenzen dicht willen gooien, denken niet na over de gevolgen van een krimpende bevolking. Partijen die ruimhartiger willen zijn, staan op hun beurt te weinig stil bij de gevolgen van groei voor de samenleving.

"Ik neem graag Canada als voorbeeld. Ik weet, dat ligt ver weg, en is niet zoals Europa omgeven door conflicthaarden. Maar hun publieke opinie over migratie wijkt niet veel af van de onze. Toch is er veel meer rust. Zij beslissen ieder jaar, in het parlement, hoeveel arbeidsmigranten er mogen komen. Ze denken na over welke kwalificaties deze mensen moeten hebben. En over hoeveel vluchtelingen ze willen opnemen. Daarbij kiezen ze bewust voor de meest kwetsbare groepen: vrouwen, gezinnen, kinderen."

U citeert in uw boek de filosoof Peter Sloterdijk, die stelt: "Een grenzeloze wereld kent geen geborgenheid." Wat bedoelt u daar precies mee?

"We zeggen graag dat we zo internationaal gericht zijn, zo reislustig, ondernemend en innovatief. Maar dan kennen we onze samenleving niet. Plaatsgebondenheid, tradities, geborgenheid en gemeenschapszin zijn minstens zo belangrijk.

"Het belverkeer binnen de grenzen is 6500 keer intensiever dan telefoonverkeer over de grens. Een taalgemeenschap is belangrijker dan we denken. De meerderheid van de Fransen en Britten woont in de regio waar ze geboren zijn. We zouden de waarde van nabijheid veel serieuzer moeten nemen. De globalisering roept ook een gevoel van ontheemding en onveiligheid op. Dat kan zich tegen de democratie keren."

U schrijft ook over deze spanningen die de komst van andere culturen en religies met zich meebrengt. Die worden stelselmatig onderschat, volgens u. Maar een migratiebeleid gericht op de arbeidsmarkt en onze humanitaire plicht richting vluchtelingen, houdt die spanningen niet buiten de deur.

"Natuurlijk laat een vluchteling zijn religieuze overtuiging of zijn opinie over de man-vrouwverhouding niet achter bij de grens. Iemands ideeën mogen ook nooit een criterium zijn, we nemen vluchtelingen op omdat ze kwetsbaar zijn en vervolgd worden. Maar dan begrijpen we ook dat de opdracht tot integratie niet gemakkelijk is. Het is een heilloze weg migranten op hun geloof te selecteren, neem Trump met zijn 'muslimban', of migratie van moslims den uit te sluiten, zoals de Duitse sociaal-democraat Thilo Sarrazin voorstelt.

"Wat we wel moeten doen? Veel duidelijker zijn dat vrijheid van godsdienst én het recht om kritiek te geven op godsdienst ondeelbare waarden zijn. Het gaat om wederkerigheid: het recht van de een is de verantwoordelijkheid van de ander. In ons parlement, in ons onderwijs, overal moeten we dat uitdragen. Het werkt beide kanten op: voor nieuwkomers en voor ingezetenen. Ik kan er gewoon niet bij als in ons parlement de leider van de op een na grootste partij (Geert Wilders, red.) tegen een parlementariër van Denk zegt: 'U bent het gif van deze samenleving'."

Wat vond u in dat licht van het plan van Dijkhoff om probleemwijken met veel nieuwkomers te 'verheffen', onder meer door criminaliteit er dubbel te bestraffen?

"Tja.. Niet overtuigend. Hij wil de mensen in die wijken 'bevrijden', dat zou ik nooit zo formuleren. Je kunt mensen niet dwingen tot wederkerigheid, tot het aannemen van andere waarden. Van een politicus verwacht ik een zorgvuldiger benadering. Stap op je coalitiepartners af, iedereen wil toch inmiddels deze problemen aanpakken? Ook de SP, de PvdA en GroenLinks. Zoek brede meerderheden."

Maar kan onze politiek dat wel? U signaleert zelf dat liberale democratieën onder druk staan.

"Ik ben geen pessimist. Ik zie wel een probleem: de huidige partij-indeling beantwoordt niet meer aan de maatschappelijke vraagstukken. Binnen partijen is de diversiteit net zo groot als erbuiten. In de Partij van de Arbeid lopen ook mensen met een PVV-achtige opvatting rond, naast GroenLinksige PvdA'ers. De VVD en SP kennen vergelijkbare spanningen, zie Klaas Dijkhoff die met het oude sociaal-democratische ideaal van verheffing op de loop gaat.

"De klassieke partijen komen voort uit de oude breuklijnen in onze samenleving, zoals kerk/staat, kapitaal/arbeid. Maar er zijn nieuwe tegenstellingen bij gekomen: mens versus natuur, oud versus jong, gevestigd versus nieuwkomer. Zeker, daardoor kwamen er ook nieuwe partijen zoals Denk, 50Plus of de Partij voor de Dieren. Maar ik ben bang voor de versplintering, voor de identiteitspolitiek die dat met zich meebrengt. We hebben partijen nodig die blijven opkomen voor het algemeen belang. Die de spanningen in de samenleving kunnen verminderen. Dat was én is het talent van middenpartijen.

"Daarom begrijp ik de frustratie van Thierry Baudet ook wel, al zou ik het niet zo verwoorden (Baudet noemde het debat tijdens de Algemene Beschouwingen beneden zijn waardigheid, red.). Waarom klit deze coalitie met één zetel meerderheid zo verkrampt samen? Die dividendbelasting, daar is gewoon een parlementaire meerderheid tegen. Laat die fractiediscipline losser, maak ruimte tussen regering en parlement, bied mensen de kans creatievere en bredere meerderheden te zoeken. Zoals bij het klimaat. Waarom zou er voor maatschappelijke duurzaamheid niet zo'n ruime meerderheid te vinden zijn?"

Moeten we immigratie- en integratietafels opzetten, naar het voorbeeld van de klimaattafels?

"Ha, zou kunnen. Ik pleit in mijn boek voor een staatscommissie migratiebeleid. Vooropstaat dat het debat veel meer op basis van feiten gevoerd moet worden. We hebben het over van alles, wonen, energie, klimaat, integratie, maar niet over de onderliggende vraag: met z'n hoevelen gaan we dat doen. Dat overkomt ons.

"De kern van mijn boek is: als we hier geen vorm aan geven, dan keert het gevoel van onmacht dat de globalisering oproept, zich tegen de vrijheid. Hoeveel voorbeelden heb je nodig als immigratieland Amerika een president kiest die belooft: 'I'm going to build this wall. Believe me. It's going to be a great wall.' Dat is toch een roep om veiligheid, die zich keert tegen de vrijheid? Dat geldt op meer gebieden van globalisering: het verdampen van de verantwoordelijkheid in de financiële markten, de aantasting van privacy door de interneteconomie, de belastingontduiking van grote bedrijven.

"Ik zie zeker ook de voordelen van een open economie. Waar ik me tegen keer is de arrogantie van het 'wen er maar aan'. Waarom zou ik ergens aan moeten wennen, als de nadelen vragen om betere antwoorden? Een bedrijf als Google loopt heus niet weg uit Europa, een lucratieve markt van een half miljard mensen, als het er serieus belasting moet betalen. Als de liberale stemmen in de samenleving hier niet over nadenken - en dat zien we om ons heen - dan doen de autoritaire stemmen het."

Die onmacht die u signaleert zien we nu ook terug in de onmacht van Europa om tot goede afspraken over migratie te komen.

"Ik zie de Europese verdeeldheid, maar ik geloof hartstochtelijk dat Europa voor ons ook het enige middel is om de verhouding tussen vrijheid en veiligheid vorm te geven. Mensen verdrinken in de Middellandse Zee, ik heb zelf bij de anonieme graven in Zuid-Spanje gestaan. We staan toe dat hulporganisaties de gewetenloosheid van mensensmokkelaars moeten compenseren met hun medemenselijkheid. Terwijl het onze gezamenlijke verantwoordelijkheid is om een goede grensbewaking te organiseren.

"Want nu 'outsourcen' onze bescherming aan autoritaire en dictatoriale regimes: Libië, Turkije, Marokko. En bij gebrek aan een goede controle van de buitengrens, gaan we langs de binnengrenzen muren en hekken optrekken. Als Europa erin slaagt de buitengrens beter te controleren, geeft dat stabiliteit en zal Europa op de lange duur meer mensen kunnen opnemen. Niet met het grote gebaar van 'wir schaffen das', en vervolgens verkrampen, maar voor de lange termijn.

"De werkelijkheid is weerbarstiger, ik hoor het je zeggen. Ik weet ook wel dat die tienduizend extra grensbewakers aan onze zuidgrenzen er niet meteen staan. Dat de situatie in de kampen op Lesbos dramatisch en mensonterend is. Maar als we niet mogen nadenken over hoe wij het willen, waarom zouden we dan nog een parlement kiezen? Of een top uitroepen?

"Over een paar jaar zullen in Nederland een half miljoen Oost-Europeanen wonen en werken, veel meer dan ooit was ingeschat. Moeten we daarover de schouders ophalen en zeggen: dat is nu eenmaal vrij verkeer in Europa? De vraag moet zijn: voor wie is dit goed? Voor Bulgarije, dat een derde van zijn bevolking zal verliezen de komende twintig jaar? Wat doen we als iets niet zo uitpakt als we hadden bedoeld?

"Het antwoord op al deze vragen mag geen onmacht zijn. Onmacht zoekt altijd een uitweg, als we dan toch één les uit de geschiedenis hebben geleerd. Juist de partijen die de open samenleving omarmen moeten hierop een antwoord durven geven. Ik kan me op dit moment geen fundamentelere vraag voorstellen."

Paul Scheffer, 'De vorm van vrijheid', De Bezige Bij, Amsterdam. 

Lees ook:

Migratie kan Europa splijten, maar is tegelijkertijd een nieuwe drijfveer voor samenwerking

Het ongemak blijft in het debat over migratie, werd afgelopen week duidelijk tijdens de Algemene Beschouwingen. VVD en CDA drongen bij de regering aan op meer onderzoek naar bevolkingsgroei en immigratie. 

Misschien moeten nieuwkomers in Fort Holland een kano op hun balkon zetten

'Het blijft een terugkerende vraag voor wie regelmatig naar het buitenland ­afreist: hoe bedreigend is het niet om onder de zeespiegel dagelijks je boodschappen te moeten doen?', schrijft Sylvain Ephimenco.