Historicus David Christian schreef zijn eigen scheppingsverhaal, gebaseerd op wetenschap

 Alle grote culturen en ­religies hebben een ­verhaal over de geschiedenis van de mens; waar hij vandaan is gekomen, waartoe hij er is, en waar de toekomst hem zal voeren. Een groot ­verhaal, gebaseerd op ­oplevering en mythen. Kunnen we zo’n verhaal ook maken op basis van wetenschap?

Dat was de gedachte waarmee de Australische historicus David Christian dertig jaar ­geleden een project begon aan de Macquarie universiteit in Sidney, waar hij werkte. Christian haalde wetenschappers uit allerlei disciplines naar Sidney om aan zijn geschiedenis­studenten te vertellen wat zij wisten over het ontstaan van het heelal, zon en aarde, het ­begin van leven, de geboorte van de mens. 

Een puinhoop!

Het resultaat? “Een puinhoop”, aldus Christian, die vorige week in Nederland was om ­erover te vertellen. “De studenten kregen ­college over de oerknal, kwantumfysica, kernfusie in sterren, de eerste levensvormen op aarde, DNA, RNA en eiwitten, en ze konden er geen touw aan vastknopen. En ik ook niet. Het bijeenbrengen van de kennis uit al die verschillende disciplines leek helemaal geen consistent verhaal op te leveren.”

Maar gaandeweg begon het te dagen, zegt Christian, en tekende zich een moderne ­ontstaansgeschiedenis af gebaseerd op wetenschappelijke feiten. De historicus zette een ­instituut op aan zijn universiteit om die ­geschiedenis te schrijven en een internationale organisatie, de International Big History ­Association, om die te vertellen en te verbreiden in cursussen en lesmateriaal. En Christian schreef onlangs een boek over ‘de grote ­geschiedenis van alles’, dat nu in Nederlandse vertaling is verschenen.

Sterren

‘Big History’, heet dat boek. Maar interessanter is de ondertitel: ‘Het waanzinnige wetenschappelijke ontstaansverhaal van de mens, de wereld en het universum’. Want de mens, ­ieder mens, heeft niet alleen een eigen identiteit, maar is ook deel van een familie, een volk, een beschaving, de biosfeer, het universum. In die volgorde.

Big History is de ontstaansgeschiedenis van de mens, en daarmee een antropocentrisch verhaal, zoals het christelijke scheppingsverhaal antropocentrisch is; de mens als kroon op de schepping. Als je Big History gaat lezen als een wetenschappelijke verklaring voor de werkelijkheid die we waarnemen, loop je vast, want dat is het niet. Het is de geschiedenis van de mens die teruggaat naar het ­begin: het ontstaan van het heelal, 13,8 miljard jaar geleden.

Rode draad

De oerknal, waarmee het heelal begon, is het eerste boek in Christians scheppingsverhaal. Het eerste omslagpunt. Wat er voordien was, weten we niet, wát er knalde weten we evenmin, maar dit was het begin van het universum waarin we nu leven. In het verhaal volgen er nog zeven omslagpunten, zeven punten waarop de ontstaansgeschiedenis van de mens een cruciale wending kreeg. En de rode draad in het verhaal is complexiteit. Het jonge universum vlak na de oerknal was erg eenvoudig, zegt Christian, en het universum waarin we nu leven is ongelooflijk complex.

Het tweede omslagpunt komt 500 miljoen jaar na de oerknal: in dat eenvoudige universum gaat materie, dan alleen nog maar lichte elementen als waterstof, samenklonteren tot sterren. Met het ontstaan van sterren is ook het boek over hun levenseinde geopend. Dat is omslagpunt drie, omdat sterren die opgebrand ­raken met zo’n kracht imploderen dat er zwaardere chemische elementen gevormd kunnen worden, elementen zoals koolstof, bouwsteen van het leven op aarde. Daarom zijn stervende sterren een cruciaal punt in ­deze ontstaansgeschiedenis van de mens. Dat derde omslagpunt is een miljard jaar na de oerknal begonnen en duurt nog altijd voort; sterren sterven nog steeds.

Groot raadsel

Omslagpunt vier is het ontstaan van onze ster, de zon, en de aarde, zo’n 4,5 miljard jaar geleden. Omslagpunt vijf is het begin van leven op aarde, 3,8 miljard jaar geleden. Dit omslagpunt is voor de wetenschap net zo’n groot raadsel als de oerknal. Om een begin van leven te kunnen zien, moet je definiëren wat leven ís, en daarover bestaan al vele opvattingen. Maar, zegt Christian, voor het grote verhaal volstaat het uit te gaan van leven zoals we dat nu kennen.

Het begin daarvan is een omslagpunt als geen ander, aldus de historicus, want de geschiedenis kreeg nu niet alleen een richting, maar ook een doel. Je kunt moeilijk staande houden dat een rots een doel heeft. Leven heeft een doel. “Alle vormen van leven moeten manieren vinden om energie te putten uit hun omgeving waarmee ze kunnen overleven en zich voortplanten. Die doelgerichtheid was een novum in de geschiedenis van het universum.” De grote geschiedenis is daarmee niet alleen antropologisch, maar krijgt ook teleologisch karakter: zij wordt verklaard uit doelen die zij heeft. Ook daarin lijkt Big History op het christelijke scheppingsverhaal.

Als dan leven is ontstaan, 3,8 miljard jaar ­geleden, kan dat heel lang gedijen zonder dat er een mens komt kijken. De eerste mensachtige richtte zich pas 2 miljoen jaar geleden op, en Homo sapiens, onze soort, is er nog maar 200.000 jaar. Zijn komst is omslagpunt zes.

Macht van de moderne mens

En dan gaat het hard: in het begin verstreken tussen twee omslagpunten miljarden ­jaren, maar nu gaat de geschiedenis in flitsen van duizenden jaren. Omslagpunt zeven is het begin van landbouw, na de jongste ijstijd, tienduizend jaar geleden. Een omslagpunt, zegt Christian, omdat de mens hier de regie nam over de productie van levend en eetbaar materiaal uit bouwstenen als koolstof, water en zonlicht. En 200 jaar geleden ontdekte de mens nieuwe energie die hij kon benutten: de fossiele bronnen die zijn technologische en industriële revolutie mogelijk maakten.

Dat was omslagpunt acht. Die fossielebrandstofrevolutie heeft behalve ongekende technologische mogelijkheden, economische groei en welvaart, ook veel ellende gebracht. De macht van de moderne mens werd zo groot dat hij in staat is biosfeer en klimaat te veranderen en daarmee de voorwaarden voor leven op aarde.

Christian hoopt daarom op een omslagpunt negen, ergens in deze eeuw: de omslag naar een duurzame wereldorde. Daarmee krijgt zijn Big History zelfs een verlossing, zij het dat in dit verhaal de verlossing moet worden bewerkstelligd door de mens zelf. Kennis van de grote ­geschiedenis zou het besef moeten brengen dat we verantwoordelijkheid dragen voor de toekomst van de mensheid, de biosfeer en heel de aarde, zegt Christian. Vandaar zijn inzet om in lezingen, cursussen en lesmateriaal die grote geschiedenis te verspreiden.

David Christian, ‘Big History. Het waanzinnige wetenschappelijke ontstaansverhaal van de mens, de wereld en het universum’, Maven ­Publishing, 416 p., € 24,99. Informatie over de ­International Big History ­Association is te vinden op bighistory.org.

Lees ook:

Kritiek op scheppingsverhaal is voor katholieken geen probleem

In protestants Nederland leidt een nieuw theologisch boek weer tot discussie over evolutie en schepping. Twee katholieke theologen leggen uit hoe hún kerk daarmee omgaat.