'Bezorgde burger wordt Big Brother'
Een goedbedoelde oproep om verwarde personen in de gaten te houden en bij serieuze signalen hulp in te schakelen, betoogt socioloog Karlijn Roex in dit opiniestuk.
Op 4 september lanceerde het Schakelteam personen met verward gedrag het manifest Oog voor elkaar. Dat manifest bevat een sympathiek pleidooi om wat 'minder op je telefoon te kijken en wat meer om je heen'.
Met z'n zeventien miljoenen dragen we een 'gezamenlijke verantwoordelijkheid' om oog te hebben voor 'de ietwat wilde jongen langs de weg of de teruggetrokken mevrouw aan de overkant'.
Maar hoe doe je dat als je als burger al twee jaar zorgwekkende berichten ontvangt over 'verwarde mannen' die mensen neersteken? De goedbedoelde oproep van het Schakelteam voor een solidairdere samenleving doet de angstwekkende publieke discussie over 'verwarde personen' niet opeens teniet.
Integendeel; zij kan er zelfs een heel giftige combinatie mee vormen.
Psychiater als cipier
Het probleem is dat er altijd een sociale, politieke en mediale context is waarbinnen we 'meer oog gaan hebben' voor elkaar. En die context is de afgelopen jaren nogal vijandig geworden jegens mensen die zich afwijkend gedragen.
Er kwamen statistieken die grotendeels gaan over allerlei denkbare vormen van afwijkend gedrag zonder verdenking van strafbaar gedrag: van schreeuwende mensen bij loketten tot een huilende studente op het station. Deze statistieken werden vervolgens zomaar gekoppeld aan een paar zeldzame, maar vreselijke moorden.
Intussen is ons een wet in de schoenen geschoven die vrijwel ongemerkt een van de revolutionairste aanslagen behelst op onze burgerlijke vrijheden tegenover de steeds machtiger staat: de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg .
Regelmatig zie ik geschrokken gezichten als ik mensen vertel wat er in deze nieuwe wet onder gedwongen zorg valt, zoals het beperken van de bewegingsvrijheid, het 'uitoefenen van toezicht op betrokkene, onderzoek aan kleding of lichaam, onderzoek van de woon- of verblijfsruimte op gedragsbeïnvloedende middelen en gevaarlijke voorwerpen en het beperken van het recht op het ontvangen van bezoek.
De wet maakt van de psychiater een soort 'cipier van de maatschappij', meent psychiater Pieter Prins.
Een saillant detail aan de wet is dat iedereen de gemeente kan vragen om een zogenoemde zorgmachtiging voor een ander. Op die manier kan de goedbedoelde campagne gericht op burgers om goed op hun medemens te letten desastreus uitwerken voor mensen met afwijkend gedrag.
Gedwongen zorg
We worden opgeroepen om aan te bellen bij de 'teruggetrokken vrouw aan de overkant', te informeren hoe het gaat en bij 'serieuze signalen hulp in te schakelen'. Maar kunnen we nog wel zonder oordeel luisteren als we hebben geleerd afwijkend gedrag gelijk te stellen aan een incident of riskant gedrag?
Zelfs als de bezochte individuen uiteindelijk niet blijken te voldoen aan de criteria voor gedwongen zorg, verandert er iets wezenlijks in hun positie in de maatschappij. Zij zijn zich bewust van de mogelijk permanente argwanende staar van de Bezorgde Burger.
Die blik is een gevolg van de oproep de code van normaal gedrag te bewaken en die code wordt een stem in het hoofd van de 'slordige' buurvrouw: 'ik moet me normaal gedragen, want anders...'. Dat soort mensen bevindt zich straks in een koepelgevangenis waarin zij zich nergens kunnen verschuilen.
De Franse filosoof Michel Foucault had het als volgt kunnen formuleren: geplaatst in een cel ten overstaan van de centrale toren van de bewaker wiens ogen in potentie altijd op hen gericht kunnen zijn, maar men weet het nooit zeker.
In hun poging meer vat te krijgen op de moeilijkst te sturen burgers parasiteren de landelijke autoriteiten eigenlijk op de saamhorigheid van de samenleving waarvan die burgers ook deel uitmaken.
De normaal functionerende burger wordt een gratis bewaker die een oogje in het zeil houdt, iemand die de samenleving voorspelbaar en regeerbaar helpt houden. Wie niet meedoet, is een kil persoon!
Autonomie respecteren
Wat moeten we doen om dit te voorkomen? Mogen we dan geen oog hebben voor elkaar? Natuurlijk wel! Maar laten we dan vieren dat mensen hun eigen morele en praktische overwegingen maken en daar naar leven, zonder dat de autoriteiten hierover hoeven te worden verwittigd.
Karlijn Roex
Socioloog, verdedigt volgende maand haar proefschrift over werkloosheid en zelfmoordcijfers.
Autonomie respecteren gaat over het samen zoeken naar hulp als een 'slordige buurvrouw' dat van ons vraagt. Het gaat niet over het achter de rug om regelen van verplichte zorg omdat jij je zorgen maakt, tenzij de autonomie van anderen aantoonbaar op het spel staat omdat iemand bijvoorbeeld geweld wil plegen.
Autonomie heeft nooit betekend dat je verplicht wordt in je eentje te overleven, maar dat we vrijwillig samenwerken. Oog voor elkaar hebben gaat om het bouwen aan autonomie-vergrotende omstandigheden zoals betaalbare woningen.
Als we elkaars autonomie respecteren, wordt een samenleving die oog heeft voor elkaar een solidaire samenleving en geen controlesamenleving.