Hoe Amerikaanse huizenkopers in 2008 ook Nederland in de crisis stortten
Het is precies tien jaar geleden, in de herfst van 2008, dat niet alleen bladeren naar beneden dwarrelen, maar hele bomen omvallen. Een complete financiële en economische ontbossing. Banken, beurzen en bedrijven leggen en masse het loodje.
Kapitaalmarkten gaan op slot en de wereldhandel valt stil. De auto-industrie verzeilt in zwaar weer, in de bouw wordt niet meer gebouwd en de huizenmarkt stort in. Miljoenen banen gaan verloren. Robuuste groei slaat om in zware krimp.
Het is een financiële tsunami. Als vallende dominostenen golft de ellende door de financiële wereld en trekt een spoor van vernieling. Niets en niemand is veilig.
De financiële crisis is er een die niet in de boekjes staat. "De enige verrassing van de crisis van 2008 was dat deze voor zovelen als een verrassing kwam", schreef Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz in zijn boek Vrije val. Markten werken niet meer omdat risico's en prijzen niet kloppen. Enorme bubbels in beleggingen trekken de markt volledig uit het lood.
Euforische ambitie
Het is een veelvoud van crises. Hypothekencrisis. Huizencrisis. Kredietcrisis. Bankencrisis. Economische crisis. Schuldencrisis. Eurocrisis. De crisis die in 2008 uitbarst en jarenlang woedt is een veelkoppig monster.
Het is een samenspel en samenloop van grofweg drie factoren. Om te beginnen zijn markten, banken en beleggingen innig verstrengeld, niet alleen nationaal maar ook internationaal. Het is een financieel, economisch, sociaal en psychologisch bouwwerk, een kaartenhuis, met over en weer afspraken, consensus en afhankelijkheid.
Daarnaast is het ideaal groeiweer. De wereldeconomie bloeit, er is geld als water, beurskoersen en huizenprijzen stijgen en de rente is laag. Het is bij uitstek de tijd om te beleggen, te investeren, en klanten en consumenten een kant op te duwen.
Ten derde heerst er breed een soort van euforische ambitie, een groeidrift. Banken willen groter en sterker worden en financiële grenzen verleggen. Bomen kunnen echt tot in de hemel groeien. Het is zoeken naar fraaie verdienmodellen en winstverdubbelaars. Toezichthouders en overheid vieren de teugels met soepele en minder regels, en marktpartijen zoeken de randen op.
Noem het winstbejag, of hebzucht, of gewoon lekker verdienen. Bankiers en beleggers als een soort leerling-tovenaars met participerend publiek dat alles prima vindt. Kortom, het kan eigenlijk niet stuk.
Getriggerd
De eerste haarscheuren van de kredietcrisis verschijnen in 2007 in de smeulende Amerikaanse hypotheekleningen en -beleggingen. Hypotheken vliegen dan al jaren over de toonbank. Iedereen een huis, is het motto. Inkomen en kredietwaardigheid van huizenkopers zijn nauwelijks een punt, de lage rente fungeert als een hefboom. De zogenoemde subprime-hypotheek is geboren, een lening aan een huizenkoper van wie onduidelijk is of hij die kan terugbetalen.
Bovendien kon je ook in hypotheken beleggen of investeren en er aan verdienen. Hypotheken werden gebundeld en verhandeld, gezond en ongezond door elkaar, en voorzien van het kredietstempel 'veilig' en dus lucratief. Securitiseren heet het in financieel jargon.
Derivaten zijn financiële massavernietigingswapens, die misschien nu nog sluimeren maar levensgevaarlijk zijn.
Voor honderden miljarden wordt in de hypotheken belegd, zowel door Amerikaanse als buitenlandse banken. Banken verkochten hun hypotheken en speelden zo geld vrij voor nog meer hypotheken. Ingewikkelde financiële producten, derivaten met exotische namen zoals RMBS, CDO, CMBS en Plain Vanilla Swaps zijn de nieuwe speeltjes. Derivaten waarvan superbelegger Warren Buffet ooit had gezegd dat het 'weapons of mass destruction' waren.
Het is een vrolijke rondedans van bankiers, kredietbeoordelaars, toezichthouders, beleggers en consumenten. De vastgoedfinanciering en de rommelhypotheken kruipen als houtwormen in het hele financiële systeem in de VS, en daarbuiten.
De crisis wordt getriggerd door de hogere rente. Mensen met een variabele hypotheekrente of een lage instaprente, en dat waren er nogal wat, kunnen niet meer aflossen. Steeds meer Amerikanen kunnen hun maandelijkse hypotheek niet meer betalen en gooien de sleutel in de brievenbus van de bank.
Het aantal gedwongen huisverkopen neemt hand over hand toe. Tussen 2008 en 2010 worden in de VS meer dan een miljoen woningen gedwongen verkocht.
Banken beginnen snel geld te verliezen op de hypotheken. Miljarden moeten worden afgeschreven omdat de waarde van de hypotheekbeleggingen keldert.
En omdat bijna iedereen links- of rechtsom in die beleggingen zit worden banken ook huiverig voor elkaar. Ze durven elkaar geen geld meer te lenen, bang om meegesleurd te worden als de andere bank in de problemen komt.
De verwevenheid in de financiële wereld is groot en de besmettingsgraad dus hoog. Op de geld- en kapitaalmarkten, waar banken hun kapitaal ophalen, gaan de deuren en luiken dicht. Druppelsgewijs begint het te lekken in Europa en elders.
De eerste bankrun
In de zomer van 2007 kraakt het zomaar bij de kleine Haagse zakenbank NIBC. De bank lijdt meer dan 100 miljoen euro verlies op de zogeheten 'mortgage backed securities', hypotheekbeleggingen.
Ook bij saaie en doodgewone regionale Duitse Landesbanken steekt de Amerikaanse hypothekencrisis de kop op. In de jacht op rendement en goede beleggingen was geld gestoken in de Amerikaanse huizenmarkt.
Financiële markten worden steeds nerveuzer, de beurskoersen dalen. De eerste banken met geldtekorten melden zich. De Britse hypotheekbank Northern Rock heeft de primeur van de eerste bankrun, spaarders die hun geld van de bank halen.
De bank wordt aan het Britse infuus gelegd en genationaliseerd. De opeenvolgende kwartaalcijfers van banken worden steeds dramatischer, met miljarden aan afschrijvingen en verliezen.
Oliemannetjes
In de VS vallen banken in de armen van andere banken. De gerenommeerde zakenbank Bear Stearns wordt voor een appel en ei overgenomen door JP Morgan Chase. De grote Amerikaanse hypotheekbanken Freddie Mac en Fannie May moeten gestut worden.
Als oliemannetjes springen de centrale banken in de VS en Europa bij met miljarden aan liquiditeit en goedkope leenfaciliteiten om te voorkomen dat banken en de economie drooglopen. Het lijkt een bodemloze put. Een zware recessie ligt om de hoek.
Ik heb in mijn 30-jarige loopbaan bij De Nederlandsche Bank niet eerder zoveel ellende meegemaakt.
Het druppelen gaat razendsnel over in stortbuien. De crisis waaiert uit over het Verenigd Koninkrijk, België, Zwitserland, Frankrijk, Japan én Nederland. Banken in VS en Europa moeten samen al honderden miljarden afschrijven op hun hypotheekbeleggingen.
In 2007 is het grote ABN Amro voor ruim 70 miljard euro opgekocht door een drietal banken die het bankbedrijf in stukken opknippen. Het Belgische Fortis krijgt ABN Amro Nederland in handen. Maar de kredietcrisis sleurt Fortis mee in de problemen. Fortis verliest enorm en krijgt bijna geen geld meer los. Nederlandse grootbanken moeten meer dan 15 miljard euro afschrijven op de rommelhypotheken.
De financiële misère en de zorgen zijn groot. "Ik heb in mijn 30-jarige loopbaan bij De Nederlandsche Bank niet eerder zoveel ellende meegemaakt", verzucht bankpresident Nout Wellink in het voorjaar van 2008.
Gek genoeg is er op straat eigenlijk niet zoveel van te merken. De economie groeit en bloeit, er is overal werk en we kopen en verkopen huizen alsof het worstenbroodjes zijn. Niet zozeer een huis om in te wonen maar vooral om in te beleggen.
Hoge prijzen verdienen zichzelf in no time terug dankzij stijgende huizenprijzen. Het idee dat hier een bank omvalt staat ver van ieders bed en het geloof in crisisbeheersing is groot.
WSJDe voorpagina van de Wall Street Journal op 14 september 
WSJDe voorpagina van de Wall Street Journal op 15 september 
NRCDe voorpagina van NRC op 4 oktober 2008 na de nationalisatie van ABN Amro
Maar het noodweer barst los op maandag 15 september 2008. De Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers vraagt faillissement aan. De overheid is niet bereid om bij te springen en laat de bank omvallen. Op papier heeft Lehman 639 miljard dollar aan bezittingen, maar 619 miljard aan schulden en heel veel rommelhypotheken. De financiële wereld schudt op z'n grondvesten.
Het idee was dat in Nederland de dijken op orde waren.
Desondanks is het een dag later onbekommerd Prinsjesdag, met opgewekte teksten over begroting en economie, gespeend van verontrusting. Natuurlijk zouden de Nederlandse economie en de bancaire sector hinder ondervinden van de Amerikaanse problemen, maar het gevoelen bleef heel sterk dat het bij ons niet zo'n vaart zou lopen.
"Het idee was dat in Nederland de dijken op orde waren", zegt Coen Teulings, destijds directeur van het Centraal Planbureau. "Twee weken later bleken de Nederlandse dijken niet bestand tegen deze perfect storm."
Achteraf is er discussie geweest of het wel zo slim was om Lehman te laten instorten, omdat de impact daarvan zo groot was, maar het gebeurde. Verzekeringsreus AIG wordt wel gestut met 160 miljard dollar omdat er anders een diepe systeemcrisis zou ontstaan, aldus de Fed.
Daarna gaat het in hoog tempo steeds slechter. De crisis wordt een vliegende storm. ABN-veroveraar Fortis komt in de problemen. De financiering van de overname en van de bank zelf zit knel.
Eind september gaat het gerucht dat de bank kampt met een lege kas. De beurskoers gaat finaal onderuit. Een paar dagen later besluiten de regeringen van België, Luxemburg en Nederland de bank gedeeltelijk te nationaliseren.
Maar de storm gaat niet liggen. Een week later wordt de hele bank in stukken gehakt en genationaliseerd. De Nederlandse staat verwerft voor bijna 17 miljard de zeggenschap over Fortis Nederland en ABN Amro Nederland en verzekeraar ASR.
Illusies rijker, miljarden armer
Ook andere Nederlandse banken blijven niet gevrijwaard. ING Groep moet in oktober aankloppen bij de staat voor 10 miljard euro hulp. De nummer vier bank, SNS Reaal, heeft overheidssteun nodig.
De bank zingt het daarna nog vier jaar uit, maar stort uiteindelijk ook in door een enorm vastgoed-gat, in belangrijke mate veroorzaakt door de diepe economische crisis die na 2008 Europa teistert. Begin 2013 wordt ook SNS genationaliseerd.
De Nederlandse staat verhoogt in oktober na het debacle met de IJslandse interspaarbank Icesave (zie kader) de garantie op spaargeld van 38.000 euro naar 100.000 euro. Daarmee moet het vertrouwen in banken behouden blijven en een bankrun voorkomen.
DSB Bank gaat uiteindelijk ten onder, zij het eerder door mismanagement en een discutabel verdienmodel dan door de financiële crisis. Alleen de Rabobank is overeind gebleven zonder staatssteun.
Met de omvallende banken valt de economie ook om. In het derde kwartaal van 2008 duikt Nederland in de diepste recessie sinds de jaren 30. De hakbijl gaat zo diep dat we in 2011 nog een keer in een recessie belanden.
De werkloosheid verdubbelt naar 700.000, de huizenmarkt stort finaal in. We slingeren in Europa van een crisis bij banken ook nog eens naar een crisis van de euro en van een schuldencrisis bij banken en consumenten naar een schuldencrisis van landen. Pas in 2014 kruipt Nederland langzaam uit het dal, illusies rijker en miljarden euro's armer.