Ik ben bang voor de toekomst van Duitsland

Ik herinner me nog goed de angst die ik voelde als ik tussen 1991 en 1993 – dat waren de ergste jaren – ’s nachts door mijn stad liep op weg naar huis na een avondje uit. Mijn stad was de Oost-Duitse universiteitsstad Halle an der Saale in de deelstaat Saksen-Anhalt. Als ik in de bus stapte, keek ik meestal nerveus om me heen: zijn er geen jonge neonazi’s in de bus? Als ik zag dat ze er ook in zaten, stapte ik uit en nam liever de volgende bus of nam een andere route. Eenmaal aangekomen bij mijn halte rende ik zo snel ik kon naar huis.

Als ik nu terug kijk, realiseer ik me dat voorzichtig zijn normaal was. Ik zorgde ook altijd dat ik er niet te ‘links’ uit zag. Je hoefde zelf niet bij de zogenaamde ‘Antifa’ – de links-autonome scene – te horen om verdacht te zijn in de ogen van neonazi’s. Mijn oude Levi’s 501, een rood houthakkersoverhemd en donkere krullen volstonden.

Op een zomeravond in 1993 – mijn vriendin werd 18 – ging het mis. We zaten gezellig bij elkaar aan de oever van het plaatselijke meer om het te vieren. We hoorden ze al van ver schreeuwen en hoopten dat ze niet onze kant op zouden komen. Maar ze kwamen: een kleine maar vechtlustige groep neonazi’s. Ze stapten op ons eten, schopten het bier om en begonnen de jongens uit onze groep te slaan. Ik was geen goede renner, maar die avond kwam ik snel weg. Een van de jongens werd gepakt en raakte gewond. Het was een geluk bij een ongeluk dat iemand van zijn sportvereniging in de groep van neonazi’s zat, ze lieten hem gaan. Ik vond mijn vrienden later terug in de kelder van de woontoren van een vriendin. Het kwam niet in ons op om dit incident bij de politie te melden of aangifte te doen. De politie zou toch niks doen.

Wat zou de Wende brengen?

Het was een tijd van grote bestaansonzekerheid: niemand wist wat de jaren na de Wende voor jou en je familie zouden brengen. Alles was mogelijk en er lagen veel kansen, vooral voor mijn generatie. Toch hing er een grote spanning in de lucht: veel jongen mensen waren overrompeld door alle nieuwe kansen en dat leidde vaak tot een agressieve, ontevreden stemming. Ook later in de jaren ’90, toen ik in Saksen aan de Universiteit van Leipzig studeerde, waren er af en aan momenten waarbij de stemming dreigde om te slaan. Een verloren voetbalwedstrijd van het team van Leipzig – en opeens was de stad vol rechtse hooligans en neonazi’s die gingen rellen.

Reportage uit Chemnitz: ‘Zwijnen, ga werken’ roepen ze van rechts

Alles komt weer boven

Inmiddels woon ik in Nederland. Maar als het weer onrustig is in Oost-Duitsland, zoals nu in Chemnitz, of in 2016 in andere plekken in de deelstaat Saksen, komt het allemaal weer naar boven. De verleiding voor vele Duitse politici en journalisten is groot om te zeggen dit allemaal komt door de vluchtelingencrisis en Merkels ‘Wir schaffen das’. Of er wordt, zoals in een NOS-artikel van 28 augustus, verklaard dat vele Ossi’s zich economisch achtergesteld voelen of ondervertegenwoordigd zijn in de Duitse samenleving. Zeker: er is diep gewortelde armoede in Oost-Duitsland, waar ik elke keer als ik er ben weer van schrik. Er zijn vele zogenaamde ‘working poor’. Het klopt ook dat Ossi’s ondervertegenwoordigd zijn in leiderschapsposities in de politieke, culturele en economische wereld. En ja, de gebieden waar rechtse bewegingen en neonazi’s nu de straten ‘terug claimen’ waren vroeger het zogenoemde ‘Tal der Ahnungslosen’ (dal van de nietweters) waar je afgesneden was van westerse media.

Maar bijna dertig jaar na de val van de Muur en de hereniging van Duitsland vind ik al deze redenen te oppervlakkig, te gemakkelijk. Ze verklaren niet echt waarom steeds meer mensen met trots hun rechtse overtuigingen tonen of neonazi’s openlijk steunen. Die sentimenten zijn geen onderdeel van een ‘rechts-linkse clash’. Data van de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst laten zien dat het aantal rechtsextremistische delicten sterk is toegenomen. Het aandeel geweldsdelicten is sinds 2013 sterk gegroeid: van 802 in 2013 naar 1.600 in 2016. Ongeveer de helft daarvan werd in Oost-Duitsland gepleegd, terwijl hier minder dan eenvijfde van alle Duitsers woont.

Oostgezant

In 2017, publiceerde de zogenoemde ‘Oostgezant’ van de federale regering, Iris Gleicke (SPD), een rapport geschreven door wetenschappers van de Universiteit Göttingen over rechtsextremisme en xenofobie in Oost-Duitsland. De onderzoekers concludeerden dat mensen in Oost-Duitsland bijzonder vatbaar zijn voor rechtse ideologie. Het rapport leidde tot dermate heftige discussies dat Iris Gleicke er later afstand van nam. Rechtse, nationalistische en neonazistische overtuigingen zijn inmiddels vast onderdeel van de samenleving geworden – vooral in delen van Oost-Duitsland. Die groei, die geruisloos is verlopen in de afgelopen decennia, is in mijn ogen vooral te wijten aan het feit dat Duitse conservatieve en liberale politici decennia lang blind waren ‘aan het rechtse oog’. Ze hebben het groeiende rechtsradicalisme en neonazisme in Saksen en Oost-Duitsland, dat keer op keer werd aangekaart door experts en overheidsinstellingen, weggemoffeld, in plaats van het te bestrijden met de middelen van de rechtsstaat. Hierdoor kunnen extreemrechtse groepen en – zoals ik het inmiddels zie – hun politieke arm, de AfD, hun gang gaan – met succes. Uit peilingen van deze week blijkt dat, als er nu verkiezingen waren, de AfD de tweede grootste partij in Saksen zou worden.

Het is tijd dat politici uit het politieke midden, die altijd voor ‘law and order’ staan, hun werk doen, en de kracht van de rechtsstaat consequent inzetten om het rechtsextremisme in Duitsland te bestrijden. Als politici doorgaan met het bagatelliseren en het ontkennen van het probleem, zal de groei van rechts in Duitsland ongegeneerd door zetten. Ik voel weer angst – dit keer voor de toekomst van Duitsland zelf.