Een straatfestival in de stad ontaardt op de vroege ochtend van zondag 26 augustus in een grote vechtpartij. Een 35-jarige timmerman van Duits-Cubaanse afkomst, Daniel Hillig, wordt neergestoken. Hij overlijdt in een ziekenhuis aan zijn verwondingen. Twee andere mannen met wie hij op stap was raken ernstig gewond.
Extreemrechtse websites stoken de woede via sociale media razendsnel op. Hooligans van plaatselijke voetbalclubs haken aan en honderden rechtsextremisten komen zondagavond samen.
Om te laten zien "wie het hier voor het zeggen hebben" openen ze in de straten van Chemnitz de jacht op mensen met een migratieachtergrond. Die worden achtervolgd, geslagen en geschopt.
Een dag later, op maandag, gaan niet honderden extremisten en hun sympathisanten de straat op, maar zo'n zesduizend. Doorgewinterde neonazi's uit heel Duitsland lopen naast bezorgde burgers, die in sommige gevallen hun kinderen hebben meegenomen.
Ook zo'n 1.500 tegendemonstranten maken hun opwachting.
Onder toeziend oog van het enorme beeld van het hoofd van Karl Marx in het centrum van de stad weten de zeshonderd aanwezige politieagenten een veldslag tussen de twee groepen ternauwernood te voorkomen, maar vreedzaam is de demonstratie niet. Achttien mensen raken gewond, er worden vernielingen aangericht en journalisten worden lastiggevallen en geïntimideerd.
De politie vaardigt een arrestatiebevel uit tegen twee verdachten, een 22-jarige Irakees en een 23-jarige Syriër. Dat bevat onder meer details over de steekpartij, de volledige namen van de verdachten, het dodelijke slachtoffer en de getuigen, en het huisadres van de Iraakse verdachte. Een justitiemedewerker lekt het vertrouwelijke document.
'Deelstaatregering treedt zwak op tegen extreemrechts'
De politie van Chemnitz laat later in de week weten verrast te zijn door de snelheid waarmee de rechtsextremisten werden gemobiliseerd, de aantallen demonstranten en de hevigheid van het geweld. Voor de geplande vervolgdemonstraties, op donderdag en zaterdag, wordt om versterking uit andere deelstaten verzocht. Mogelijk mede door de toegenomen politieaanwezigheid verloopt de demonstratie op donderdag rustig.
"De deelstaatregering treedt te zwak op tegen extreemrechts. Dat werkt door op het beleid van de politie en de veiligheidsdiensten", zegt Jacco Pekelder, universitair hoofddocent Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht.
"Saksen is een van de weinige deelstaten waar de christelijk-conservatieve Christlich Demokratische Union Deutschlands sinds de Duitse eenwording onafgebroken aan de macht is geweest. Daardoor is de partij intern wat kritiekloos geworden. Ze hopen op steun van de wat conservatievere bevolking, dus er wordt een beetje geflirt met het extreemrechtse gedachtegoed - of men spreekt zich er in ieder geval niet te hard tegen uit."
Migratie blijft netelige kwestie ondanks afname migranten
Het aantal asielzoekers dat Duitsland binnenkomt is in recente jaren sterk afgenomen en uit recente opiniepeilingen blijkt dat de gemiddelde Duitse kiezer zich meer zorgen over dossiers als het klimaat, de zorg en de pensioenen maakt dan over migranten.
Migratie is desondanks nog steeds een zwaarbeladen maatschappelijk en politiek thema. Dat geldt vooral in het voormalige Oost-Duitsland, dat op het gebied van economie, werkgelegenheid en maatschappelijke ontwikkelingen nog achter het voormalige West-Duitsland aanhinkt.
De deelstaat waarin Chemnitz ligt, Saksen, kent een van de laagste percentages migranten van alle Duitse deelstaten. Slechts 171.000 van de vier miljoen inwoners hebben een migratieachtergrond, oftewel 4,3 procent van de bevolking (ter vergelijking: in Nederland ligt dat percentage rond 20 procent). Ze wonen vrijwel allemaal in de grote steden: Leipzig, Dresden en Chemnitz.
Toch hebben extreemrechtse groeperingen in Saksen een stevige voet aan de grond, zegt Marja Verburg, historicus en redacteur van Duitslandweb, de site van het Duitsland Instituut van de Universiteit van Amsterdam. "Er is een actieve neonaziscene en de Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD), een extreemrechtse partij waar nu weinig van over is, zat tien jaar lang in het deelstaatparlement." Ook anti-islambeweging Pegida is populair in Saksen.
In de DDR-tijd stond een deel van Saksen bekend als het 'Dal der Onwetenden'
Grote voedingsbodem voor neonazi's in voormalig Oost-Duitsland
De rellen in Chemnitz zijn niet de eerste geweldsincidenten met een extreemrechtse signatuur in Saksen. In 2015 raakten 31 agenten gewond tijdens botsingen tussen de politie en neonazi's bij een nieuw asielzoekerscentrum in Heidenau en een jaar later gingen stenengooiende neonazi's "op jachttocht" naar migranten in de stad Bautzen.
Eerder dit jaar werden zeven mannen en een vrouw veroordeeld tot jarenlange celstraffen voor hun deelname aan de 'Freitalgroep', een terroristische neonazigroepering die (bom)aanslagen pleegde op verschillende opvanglocaties voor migranten en kantoren van linkse politici. Dat daarbij niemand om het leven kwam, mag een wonder heten, vond de rechter.
Uit cijfers van de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst over 2017 komt wat betreft vreemdelingenhaat een flinke tegenstelling tussen het voormalige Oost-Duitsland en de rest van het land naar voren. Het aantal geweldsmisdrijven met een rechts-extremistische achtergrond was in de oostelijke deelstaten aanzienlijk hoger dan in de westelijke. Gemiddeld vonden in het voormalige Oost-Duitsland per 100.000 inwoners 3,8 van zulke misdrijven plaats, tegenover 0,8 in het westen - bijna vijf keer zo vaak.
Saksen bezet op het lijstje van extreemrechts geweld in de vijf voormalig Oost-Duitse deelstaten weliswaar de vijfde plek, maar het staat al sinds de Duitse eenwording, begin jaren negentig, bekend als een plek waar extreemrechts gedachtegoed uitstekend gedijt.
Dat die voedingsbodem bijna dertig jaar later nog bestaat, is goed te zien in de Sachsen-Monitor uit 2017, een grote enquête in opdracht van de landelijke overheid. De stelling 'Duitsland is door de vele buitenlanders in een gevaarlijke mate van zichzelf vervreemd geraakt' werd onderschreven door 56 procent van de respondenten. 62 procent meende dat de meeste moslims die in Duitsland wonen "onze waarden" niet zullen accepteren en 38 procent zou islamitische migranten het liefst helemaal weren.
41 procent van de Saksen sloot zich aan bij de stelling 'Wat Duitsland nodig heeft, is één sterke partij, die de hele volksgemeenschap belichaamt'. "Dan gaan er bij veel mensen 'nazibelletjes' rinkelen", zegt Verburg.
Extreemrechts decennialang onderbelicht in Saksen
"Alle Oost-Duitse deelstaten hebben een zwakke democratische traditie", vervolgt Verburg. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen de staten onder invloed van de Sovjet-Unie te staan. Pas in 1990 werden Oost- en West-Duitsland herenigd. "In Saksen speelt dat nog meer. Het is een oud vorstendom, waar het autoriteitsdenken sterker is dan in andere deelstaten."
Bij Saksische deelstaatverkiezingen komen steevast minder kiezers opdagen dan in de rest van Oost-Duitsland, legt Verburg uit. slechts 20 procent van de inwoners zegt zich vertegenwoordigd te voelen door de landelijke politieke partijen, blijkt uit de Sachsen-Monitor.
In de rest van Duitsland wordt sinds het einde van de oorlog stevig geïnvesteerd in onderwijs in democratisch burgerschap, politische Bildung, maar in Saksen bleef het belang daarvan lang onderbelicht. De deelstaatregering wil daar nu verandering in brengen, mede door de onderzoeksconclusies in de Sachsen-Monitor.
Ook voor de val van de Berlijnse Muur had de deelstaat geen reputatie voor politiek engagement. Verburg: "In de DDR-tijd stond een deel van Saksen bekend als het 'Tal der Ahnungslosen', het dal van de onwetenden, omdat West-Duitse televisiezenders daar niet waren te ontvangen."
Ook de Tweede Wereldoorlog speelt nog steeds een rol. In West-Duitsland werd in de decennia na 1945 het boetekleed aangetrokken en het oorlogsverleden geleidelijk verwerkt. Dat gebeurde niet achter het IJzeren Gordijn, zegt Verburg. En dan is er ook nog het geallieerde bombardement op Dresden in 1945, waarbij de stad grotendeels in de as werd gelegd en tienduizenden burgers omkwamen. "Dat heeft een enorm litteken achtergelaten. Slachtofferschap bemoeilijkt in Saksen de verwerking van het naziverleden."
De CDU is nog steeds de grootste partij in Saksen, maar de christendemocraten voelen de hete adem van het rechts-populistische Alternative für Deutschland (AfD) in de nek. Bij de Bondsdagverkiezingen vorig jaar behaalde AfD de meeste Saksische stemmen, en in een recente peiling op deelstaatniveau was de anti-islampartij de tweede partij van Saksen, met 25 procent tegenover de 30 procent van de CDU. Bij de deelstaatverkiezingen in 2014 bleef de AfD nog steken op 9,7 procent.
De politie in Chemnitz wist zondag maar net te voorkomen dat een extreemrechtse demonstratie en linkse tegendemonstratie uitliepen op grootschalige botsingen.
Extremisten en populisten gaan door elkaar lopen
De invloed van extreemrechts in Saksen is dus allesbehalve een nieuw verschijnsel, maar het opduiken van neonazi's in het straatbeeld blijft voor veel Duitsers een schokkend gezicht. Wat ook zorgen baart, is het gemak waarmee ze optrekken met het rechts-populistische Pegida en Alternative für Deutschland en de invloed die ze lijken te hebben op de taal en cultuur van die bewegingen.
De gezinnen met kinderen die afgelopen maandag als bezorgde burgers meeliepen met de skinheads scandeerden bijvoorbeeld ook de leus waarmee Hitler en de zijnen zich verweerden tegen media-aandacht die hen niet beviel: "Lügenpresse" (leugenpers). "Steeds meer mensen uit het politieke midden stemmen in met extreemrechtse of andere antidemocratische ideeën, die daardoor steeds normaler worden", zegt Verburg.
"Het gaat behoorlijk door elkaar lopen", beaamt historicus Pekelder. "De neonazi's voelen zich op dit vlak een beetje de kampioenen van de burgers, wat aansluit bij heersende gevoelens bij de rechts-populistische groepen dat strijders die voortkomen uit de gewone bevolking voor de burger moeten opkomen, omdat de regering dat niet doet. Daardoor denken ook de neonazi's nu dat de bevolking niet voor zichzelf opkomt, omdat er te veel voor ze op het spel staat, maar dat ze in stilte wel door het volk worden gesteund."
In het westen van het land doen ze soms iets te veel alsof extreemrechts een Oost-Duits probleem is, terwijl er bijvoorbeeld ook steden in het Ruhrgebied zijn waar het extreemrechts voor de wind gaat, zegt Pekelder. "Soms wordt er iets te makkelijk over gedacht. Je projecteert het allemaal op Oost-Duitsland, dus dan hoef jij je er geen zorgen meer over te maken."
Berlijn dringt aan op hardere aanpak extreemrechts
De landelijke politiek roept Saksen naar aanleiding van de gebeurtenissen in Chemnitz op veel meer werk te maken van serieuze bestrijding van extreemrechts. Pekelder: "Dat is een zorg die al heel lang bestaat, en dit is weer aanleiding om de deelstaatregering vanuit Berlijn sterk onder druk te zetten."
De Duitse nationale recherche en binnenlandse veiligheidsdiensten zijn ook steeds alerter op de gevaren van extreemrechts. Dat komt vooral door de opschudding rond de zaak over de neonazistische terreurgroep Nationaalsocialistische Ondergrondse (NSU), die tussen 2000 en 2011 een serie moorden en bomaanslagen pleegde en veertien banken overviel. De NSU ontliep de Duitse justitie lang, omdat de veiligheidsdiensten langs elkaar heen werkten en de moorden aanvankelijk als criminele afrekeningen werden gezien.
Het is natuurlijk ook niet zo dat in Oost-Duitsland alleen vreemdelingenhaters wonen, zegt Pekelder: "Er is eerder sprake van sterke polarisatie. Er is een duidelijke tegenbeweging aanwezig, die niet alleen bestaat uit Antifa, maar ook uit gewone burgers. Die zeggen tegen de neonazi's: Jullie spreken helemaal niet voor ons."
Zoals bijvoorbeeld communicatiedeskundige Rudi Fussi. Met nauwelijks ingehouden woede zei hij tijdens een televisie-interview over de situatie in Chemnitz: "Het gaat daar niet om rechts tegen links. Daar marcheren nazi's. En alle anderen in het democratische spectrum, van links tot rechts, moeten daartegen in het verweer komen. Daar marcheren geen bezorgde burgers, het zijn nazi's."
NU.nl hanteert de volgende definitie van populisme: een politieke stijl waarin een tegenstelling tussen 'het volk' en 'de elite' centraal staat en waarbij de populistische politicus zich aan de zijde van 'het volk' schaart. Vaak wordt populisme gekoppeld aan ideologieën zoals nationalisme, socialisme of liberalisme. Populistische bewegingen kunnen zowel rechts als links zijn.