Bestrijd antisemitisme in Duitsland met dialoog

Hoewel het anti­semitisme in de Britse Labour-­partij de krantenkoppen de laatste tijd beheerst, is er een diepgaander debat over hetzelfde thema gaande in Duitsland. Het verontrustendst is dat de principes van de Vergangenheitsbewältigung – het collectieve project om met ’s lands verleden in de Tweede Wereldoorlog in het ­reine te komen – worden bijgesteld.

Die historische afrekening kostte veel moeite. In de eerste jaren na de oorlog maakte Duitsland diverse stadia van ontkenning door over de gruwelen begaan onder het nazi-regime. Maar in 1968 brak een cultuuroorlog tussen de generaties uit, toen de kinderen van het nazisme de verantwoordelijkheden van hun ouders onder ogen zagen. Terwijl geschied­kundige studies over de misdaden van het nazi-bewind zich opstapelden in de jaren tachtig en negentig, bereikte het Duitse establishment een consensus dat de historische schuld en verantwoordelijkheid van het land een centrale plaats moesten hebben in het nationale verhaal.

Heroplevend antisemitisme

Maar vanaf 2015, toen bondskanselier Angela Merkel haar beleid van een Willkommenskultur aankondigde en de deuren van Duitsland opende voor Syrische vluchtelingen, is het ­ongemak over het heroplevende antisemitisme gegroeid bij het Duitse ­establishment – in het bijzonder ­binnen de Joodse gemeenschap.

Immers, in het afgelopen jaar werd er een steen door een ruit van een ­synagoge in Gelsenkirchen gegooid, werden Israëlische vlaggen verbrand tijdens demonstraties, en werd een Berlijner met een keppeltje op op straat aangevallen. Erger nog, deze aanvallen – soms door immigranten – vielen samen met de opkomst van de extreemrechtse Alternative für Deutschland. De AfD gebruikt nu haar positie als grootste oppositiepartij in de Bondsdag om de verantwoordelijkheidscultuur ter discussie te stellen, ook al belooft de partij Duitse ­Joden te zullen beschermen tegen ­antisemitisme uit islamistische hoek.

Aanvallen op Joden hebben de woede gewekt van al die Duitsers die dachten dat zulke taferelen voorgoed uit het straatbeeld waren verdwenen. Maar naast deze zichtbare mishandelingen spreken Duitse Joden over de subtielere veranderingen in hun ­dagelijks leven, doordat grote Duitse steden als Frankfurt, Hamburg en Berlijn almaar multicultureler worden.

Morrelen aan de Vergangenheits­bewältigung

Vier gelijktijdige trends morrelen nu aan Duitslands Vergangenheits­bewältigung. Ten eerste verplaatst de Holocaust zich van herinnering naar geschiedenis. Omdat de laatste overlevenden en daders overlijden, voelen de jongere Duitsers een minder ­directe band met het verleden.

Ten tweede vormen immigranten uit overwegend islamitische landen een groeiende deel van de bevolking. Leden van deze groep hebben geen persoonlijke band met Duitse mis­daden uit het verleden, en ze zijn vaak blootgesteld geweest aan antizionistische indoctrinatie door regimes die legitimering zoeken door solidariteit met de Palestijnen.

Ten derde: de meeste Duitsers hebben nooit, en zullen nooit, een Jood tegenkomen. De eenvoudige reden is dat Joden een slinkend klein deel van de bevolking vormen.

Ten slotte verandert de Israëlische regering, met haar toenemend radicale en nationalistische omarming van de Joodse identiteit boven alles, de dynamiek van het antisemitisme wereldwijd. Vijandigheid tegenover de Israëlische regering gaat over in vijandigheid jegens Joden.

Heimat

Velen die deze trends hebben gevolgd, luisteren of ze echo’s van de jaren dertig horen. Maar als iemand met een Joodse achtergrond die momenteel zijn Duitse burgerschap terugeist, betoog ik dat de terugkeer van antisemitisme in Duitsland meer te maken heeft met de toekomst van het land in de wereld dan met het bloedige verleden. Van het toe­nemende gepraat over de Heimat tot de excommunicatie van Duitslands ­stervoetballer omdat hij zich liet fotograferen met de Turkse president ­Erdogan, zijn de tekenen helder dat Duitsland probeert uit te zoeken hoe zijn nationale verhaal kan passen in een tijdperk van mondialisering.

Ik had onlangs een ontmoeting met directeuren van een Joods ­Museum in Duitsland en was getroffen door de weloverwogen manier waarop zij het probleem van anti­semitisme benaderen. Om te beginnen is hun doel het Joodse vraagstuk te ‘de-Israëliseren’: laten zien dat Joodse geschiedenis Duitse geschiedenis ís, met als bewijs de ontelbare studies over de historische bijdragen van Joden aan de Duitse cultuur.

Contact

De Joodse gemeenschap in Duitsland begrijpt ook dat er een noodzaak bestaat verder te gaan dan de nadruk op de speciale verantwoordelijkheid van Duitsland door te spreken over coëxistentie, multiculturaliteit en dialoog tussen de geloven. Het doel is meer jonge Duitsers in ­contact en in gesprek brengen met Joden.

Het belangrijkst: de Joodse gemeenschap heeft een programma opgezet speciaal voor nieuwe (moslim)immigranten, om hen ervan te doordringen dat de Joden in de geschiedenis de slachtoffers waren, niet de onderdrukkers. Daarbij worden vergelijkingen gemaakt met de discriminatie die immigranten nu ondervinden met die waaronder ­Joden in het verleden te lijden hadden. De hoop is dat zo interreligieuze bruggen worden gebouwd binnen een gedeelde cultuur van onder­drukten.

Terwijl Duitsland steeds ingewikkelder discussies over zijn identiteit voert, moeten de elites van het land deze filosofie overnemen en meer doen om de dialoog te stimuleren in een steeds diversere bevolking. Het probleem dat momenteel opstijgt uit de identiteitspolitiek is niet alleen ­antisemitisme, maar racisme in het algemeen. En dat geldt even sterk in Duitsland als in Groot-Brittannië en andere westerse landen.

_{Mark Leonard is directeur van de European Council on Foreign Relations.}

_{© Project Syndicate}