Direct naar artikelinhoud

De prioriteit is olie, water telt niet in Irak

Sirwan Hoessein, rijstboer in het dorp Khellan, in de Koerdische grensstreek met Iran: ‘We hebben geld nodig, en de overheid doet niets!’Beeld Eddy van Wessel

Klimaatverandering en dammenbouw in de buurlanden zorgen in Irak voor een ongekende watercrisis. De overheid schittert door kortzichtigheid, terwijl boeren hun land zien verdrogen.

In de zomerhitte is het koel op de berghellingen boven het Iraaks-Koerdische plaatsje Biara. Maar de rivierbedding is droog omdat bronnen hoog in de berg niet meer opborrelen, en de bomen hebben minder bladeren dan voorheen. Walnootboer Backtiar Hamakhan probeert zand en stenen weg te scheppen om het stroompje dat zijn boomgaard bereikt vrije doorgang te geven. Maar het vult zijn voorraadbassin niet meer, en hij ziet het water met lede ogen naar zijn buurman beneden verdwijnen. "Het wordt al vier jaar steeds minder", zucht hij. "Nu ligt een van onze twee bronnen helemaal droog, en hebben we minder water dan ooit."

Walnootboeren die al generatieslang de hellingen met grootse uitzichten op het ruige landschap van deze grensstreek met Iran bewerken, herinneren zich dat ze veertig jaar geleden nog tomaten en tabak konden verbouwen. Nu drie van de tien bronnen in het dorp Balkha ermee zijn opgehouden en de andere minder water produceren, lijkt het einde van hun walnotentijd ook in zicht.

Op de helling bij boer Hamakhan hebben boeren besloten drie pijpleidingen aan te leggen naar de resterende bron, die het water rechtstreeks in de boomgaarden afleveren. Maar doordat het niet meer door de rivierbedding loopt, wordt de omgeving droger. En ontstaat er ruzie: een van de boeren is naar de rechter gegaan omdat hij nu zonder water zit.

Turkije gaf Irak tijd om orde op zaken te stellen, maar aanwijzingen dat dit gebeurt ontbreken

Wie geld heeft kan een put slaan en een elektrische pomp aanschaffen. Maar het zijn juist de putten die de problemen veroorzaken, zegt ingenieur Shahpoor Ghaffar Amin (52), die iets hoger op de helling een boomgaard bezit waar hij onlangs de fundering voor een huis heeft gelegd. Hij werkt voor de gemeente Halabja, helemaal beneden aan de berg. Daar is het slaan van putten inmiddels verboden, zegt hij. "Maar de boeren doen het zonder vergunning. Omdat ze te veel water gebruiken is de waterspiegel sterk gedaald. Zelfs Halabja is niet meer zo groen als voorheen."

Door het lagere niveau in de ondergrondse meren zakte ook de waterdruk, waardoor de bronnen droogvielen. Het water is bovendien vervuild, meent Ghaffar, wijzend op de gebarsten boombast en afnemende bladergroei.

Droger op alle fronten

De boeren in Balkha en hun waterproblemen zijn een voorbeeld van wat er in heel Irak gebeurt. Dat is het gevolg van klimaatverandering - waarbij de zomers nog heter, langer en droger zijn - en dammenbouw in de buurlanden, waardoor de watertoevoer vermindert of zelfs wegvalt. In Balkha is nog water, al is de vraag voor hoe lang nog, omdat het ondergrondse meer uit 'oud' water bestaat. Dat wordt niet bij een regenbui aangevuld, maar pas na een jarenlang filterproces.

Zo'n honderdvijftig kilometer verderop, in Khanaqin, staat de Alwand-rivier alweer een paar maanden droog, sinds Iran het project afrondde dat de loop van de rivier zodanig veranderde dat ze niet meer de grens overgaat. Het is Irans oplossing voor de eigen droogte, zegt Rozhan Faraidun, manager van de Earth Network-organisatie in de Koerdische plaats Sulaymaniya. "We hebben bij de Iraanse ambassade geprotesteerd. Maar ook zij hebben last van de klimaatverandering. En behalve water hebben ze ook elektriciteit nodig, dus bouwen ze dammen. Bovendien denkt Teheran dat de Iraakse regering niet geeft om watermanagement."

Daar lijkt het inderdaad op. Bagdad reageerde in paniek toen Turkije in juni begon met het vullen van het laatste stuwmeer in zijn 22-dammenproject in de Tigris, waardoor de rivier in Bagdad opeens doorwaadbaar werd. Het vulproces bij de omstreden Ilisu-dam is uitgesteld, zodat de Irakezen orde op zaken kunnen stellen, maar aanwijzingen dat dit gebeurt ontbreken. Faraidun verwacht ook weinig: "De overheid heeft andere prioriteiten dan water, namelijk geld en olie."

De overheid heeft andere prioriteiten dan water, namelijk geld en olie
Milieuactiviste Rozhan Faraidun

In heel Irak klagen boeren over het watertekort. In het noorden, in de Nineve-vallei bij Mosul, slagen boeren er niet in graan te verbouwen omdat irrigatiekanalen en apparatuur door IS zijn vernield. Langs de oevers van de Eufraat en Tigris verlaten steeds meer boeren hun verdroogde akkers, en zuidelijker, in Najaf, is dertig procent van de waterbuffels al verdwenen door de droogte, terwijl bijna een half miljoen gezinnen van hun melk afhankelijk van zijn voor hun inkomen. De watertankers die rondrijden en voor 17 euro je tank vullen, kunnen de meeste boeren zich niet veroorloven.

Experts dringen erop aan de bouw van dammen, die sinds de jaren negentig stilligt, te hervatten. De huidige dammen staan historisch laag. Irak, dat in dertig procent van zijn waterbehoefte voorziet door neerslag en zeventig procent door rivieren, heeft een masterplan nodig voor het water. Het moet verouderde irrigatie- en drainagesystemen moderniseren. Burgers moeten hun waterconsumptie van 700 liter per persoon per dag sterk beperken. Maar de enige afgekondigde overheidsmaatregel is een verbod deze zomer op het verbouwen van gewassen die veel water gebruiken, zoals rijst.

Volgens Faraidun is er al een migratie gaande van boeren uit Midden- en Zuid-Irak naar de groenere Koerdische regio, "in de hoop land en water te vinden om te boeren, of een baan".

Ze waarschuwt dat het watertekort tot geweld kan leiden: "In de vorige eeuw hebben mensen hier gevochten om water". Ook de opmars van IS in Irak wordt deels geweten aan de droogte, waardoor boeren werkloos en gefrustreerd raakten en makkelijk te rekruteren waren. "Ik denk dat het alleen maar erger wordt in de toekomst."

Daarom dringt Faraidun aan op onderwijs en milieubewustwording, maar ook op wetgeving. "Maar de regering wil daar niet aan omdat het moeilijk te implementeren is", zucht ze. Neem het verbod op het slaan van putten: in de stad Sulaymaniya zijn er al zeshonderd, dus is het kalf eigenlijk al verdronken. "Mensen begrijpen niet dat ondergrondse meren zichzelf niet zomaar bijvullen."

Het water uit de bron waar de rijstboeren bijna om huilen, loopt bij de waterfabriek ongebruikt weg

Watermanagement van onderaf

Faraidun ziet organisaties en activisten als de enigen die verandering kunnen brengen. Maar organisaties die boeren proberen te adviseren over het verbouwen van gewassen die minder water nodig hebben, lopen aan tegen het feit dat geld nodig is en de overheid afwezig. Zoals bijvoorbeeld bij de rijstboeren in Khellan, een dorp in de Koerdische grensstreek met Iran aan de rivier Sirwan, die door dammenbouw over de grens wordt bedreigd. Maar nog voordat Iran de kraan verder dichtdraait, hebben Sirwan Hoessein (43) en de 69 andere leden van zijn rijstboerencoöperatie in Khellan al zo'n groot watertekort, dat dit jaar slechts de helft van de leden zijn rijstvelden kan bebouwen. En dan komt de jaaroogst van normaal zo'n 200 ton nog maar uit op hooguit 35 ton.

"We hebben geld nodig, en de overheid doet niets!" is bijna het eerste dat Hoessein zegt, aan de rand van een veld waar de rijstplantjes met hun voeten in het water staan. Fris water stroomt langs het veld, wat de indruk wekt dat er niets aan de hand is. Maar volgens Hoessein zijn de problemen groot: de boeren zijn deels afhankelijk van een bron, die niet alleen steeds minder water produceert maar waarvan hun buurman de mineraalwaterproducent ook nog eens de helft wegpompt. Een ander deel van het water moet van de rivier komen, maar vanwege het lage waterpeil hebben ze een pomp nodig, en geld om die aan te schaffen of te laten draaien is er niet.

Ik denk dat burgers er nog meer mee bezig zijn dan de regering
Milieuactiviste Rozhan Faraidun

Met een paar collega's laat Hoessein de braakliggende akkers zien, aan de voet van de heuvels, geel en dor naast de groene die wel water krijgen. Een oplossing zou zijn om het stromende water in een bassin op te vangen en rond te pompen, maar ook daar zijn investeringen voor nodig. "We zijn arme mensen", benadrukt hij. De boeren kijken verwachtingsvol naar de buitenlandse verslaggever; aandacht van de lokale media leidde tot niets, misschien van buitenlandse wel?

Hoe weinig de waarde van water is doorgedrongen bij lokale politici blijkt bij een bezoek aan de waterfabriek. Die is zo ernstig beschadigd door de aardbeving die de regio in november trof, dat de productie stilligt en pas na ingrijpende renovaties kan worden hervat. Maar het water uit de bron waar de buren bij hun rijstvelden bijna om huilen, loopt hier nu ongebruikt weg.

Loze regels

De falende overheid speelt een hoofdrol in het Iraakse waterdrama, beaamt milieuactiviste Faraidun. "Ik denk dat burgers er nog meer mee bezig zijn dan de regering", zegt ze. Oplossingen zijn denkbaar, maar vergen beleid en kosten geld. Ze noemt er een paar: "We moeten het regenwater opvangen in bassins. En olijf- en amandelbomen aanplanten voor meer vochtigheid."

Maar ook de implementatie van beleid speelt een rol. De rijstboeren leggen het verbod van Bagdad op het verbouwen van een water-intensief gewas als rijst naast zich neer. Op de vraag waarom ze niet overgaan op een ander gewas, komen afwijzende reacties. Ze hebben watermeloen geprobeerd, maar dat bracht veel minder op en dat geldt ook voor andere alternatieven.

"Onze rijst is de beste" zeggen ze, "want dit kennen we, we doen het al generatieslang." Boer Jaffar Muhammed grapt: "Alleen heroïne is makkelijker".