Europa kijkt jaloers naar de Australische aanpak van migranten

Een maand dobberden ze op de Indische Oceaan, 157 asielzoekers uit Sri Lanka, onder hen tientallen kinderen. Ze waren op weg naar Australië door de grenspolitie onderschept en teruggesleept richting India. Het grootste deel van de dag moesten ze benedendeks in ruimten zonder ramen verblijven zonder dat hun werd verteld wat er ging gebeuren. Na veel juridisch getouwtrek mochten ze uiteindelijk toch in Australië voet aan wal zetten om vervolgens direct naar een detentiekamp op Nauru overgevlogen te worden, een eilandstaatje in de Grote Oceaan op een paar duizend kilometer van Australië.

Dat was vier jaar geleden. Met zijn 'Operatie Soevereine Grenzen' liet de Australische premier Tony Abbott boten met asielzoekers die onderweg waren naar zijn land onderscheppen en terugsturen, ook naar onveilige landen. Zijn restrictieve beleid, waarbij het voor vluchtelingen praktisch onmogelijk wordt gemaakt het land binnen te komen, kwam hem op veel kritiek te staan. Onder andere uit Europa, waar reddingsoperaties op de Middellandse Zee in die periode juist op stoom kwamen. De Italiaanse marinemissie Mare Nostrum viste in 2014 zo'n 150.000 mensen uit zee. En ook de eerstehulporganisaties – zowel grote gevestigde als kleine nieuwe – zetten hulpoperaties op touw. Dat konden ze toen nog ongestoord doen.

Een enkele aanklager op Sicilië maakte in 2017 bezwaar. Deze niet-gouvernementele organisatie (ngo's) zouden samenwerken met mensensmokkelaars. Het woord 'pendeldienst' viel. De extreemrechtse Europese actiegroep Identitair Verzet hinderde vorige zomer Artsen zonder Grenzen toen het met het schip de Aquarius de haven van het Siciliaanse Catania wilde verlaten. De hulporganisatie maakte er niet te veel woorden aan vuil. Ze waren inderdaad een bootje tegengekomen met vier mensen erop die een vlag en een fakkel in de lucht hielden. "De Aquarius kon daarna zijn reis vervolgen en op zoek gaan naar boten in nood", aldus de officiële reactie van Artsen zonder Grenzen.

Geen toestemming

Dat was een jaar geleden. Inmiddels is er veel veranderd. Ngo's worden geconfronteerd met gesloten havens en een Libische kustwacht die door Europa wordt gesteund. Ook hun vlag wordt geïnspecteerd. De Siciliaanse aanklager staat niet meer alleen. Zijn uitlatingen zijn door politici door heel Europa overgenomen. En zo kon het gebeuren dat vorige maand ook op de Middellandse Zee een boot met honderden mensen aan boord ronddobberde en nergens toestemming kreeg om aan te leggen. Uiteindelijk mochten de opvarenden na een tocht van 1.500 kilometer voet aan wal zetten in het Spaanse Valencia.

Italië beloofde deze week boten met asielzoekers toch weer toe te laten in zijn havens totdat Brussel eruit is hoe het in de toekomst om zal gaan met herverdeling van migranten. Voorlopig gaat die discussie nog alle kanten op. Zo presenteerde de Europese Commissie dinsdag een eerste uitwerking van het plan om migranten op te vangen in 'gecontroleerde centra' in de EU. Maandag wordt vervolgens het plan voor 'ontschepingsplatforms' buiten de EU besproken in Genève. Aan tafel zitten naast de EU ook VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR, de organisatie voor internationale migratie (IOM) en betrokken landen rond de Middellandse Zee, Europese én Afrikaanse. Het overleg moet niet leiden tot kampen of detentiecentra, maar tot wat dan wel, dat is onduidelijk. Volgens Brussel moeten die platforms wel 'zo ver mogelijk verwijderd' zijn van plekken in Afrika vanwaar migranten vertrekken. Als wordt vastgesteld dat ze recht hebben op internationale bescherming, mogen ze niet automatisch naar Europa komen.

Gaat Europa Australië achterna? Toen directeur Elizabeth Collett van het Migration Policy Center in Brussel drie jaar geleden die vraag werd gesteld, antwoordde ze ontkennend. "Ik blijf daarbij", zegt ze nu, al signaleert ze wel dat de politiek in de hele EU zich heeft verhard. "Mensen zijn veel meer dan een jaar geleden ontvankelijk voor het idee om de asielprocedure uit te besteden."

Dat is de kern van het Australische model. Allereerst wordt alles in het werk gesteld om boten met asielzoekers tegen te houden of terug te sturen. Als dat niet lukt, worden ze direct naar twee eilandstaatjes in de Stille Zuidzee gebracht, waar ze in detentiecentra hun asielprocedure moeten afwachten. Als ze hun asielverzoek met succes hebben doorlopen, mogen ze zich alsnog niet in Australië vestigen. Het land heeft een deal getroffen met Cambodja; dat neemt tegen betaling de mensen met asielpapieren op. "Onder andere Oostenrijk en Denemarken opteren voor zo'n model", zegt Collett. "Op de Europese migratietop vorige maand werd dit ook besproken."

Ondenkbaar

Een jaar geleden, toen dit in landen als Oostenrijk vooral als vergezicht leefde, was dat nog ondenkbaar. Maar het Europese politieke landschap is ondertussen drastisch veranderd. Extreemrechtse partijen hebben meer invloed gekregen en maken in Italië en Oostenrijk deel uit van de regering. Hoewel het Australische model in dit politieke klimaat nu openlijk door politici wordt besproken, verwacht Collett toch niet dat het in de praktijk zo ver zal komen. "De praktische bezwaren komen al snel bovendrijven. Zo is de geografische context van Europa heel complex. Australië is een eiland, dat is een groot voordeel. Europa heeft te maken met allerlei landen om zich heen, die ook nog eens belangrijke actoren zijn. Australië domineert in zijn regio."

Niet alleen praktische bezwaren, ook wetten staan in de weg. Yves Pascouau, die de Schengen-leerstoel aan de Universiteit van Nantes bekleedt, benadrukt dat Europese landen meer dan Australië gebonden zijn aan regels rondom mensenrechten. Zo hebben zij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens ondertekend. Australië kent niet zulke regionale verdragen. "Ook definieert Europa de internationale regels over mensenrechten heel nauw. Je mag mensen bijvoorbeeld niet terugsturen naar onveilige landen. Australië interpreteert die regels veel ruimer."

Als een Europees land de regels te ruim dreigt te interpreteren, wordt het bovendien teruggefloten door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (ECHR). Op het moment buigt dit hof zich over de vraag of Italië internationale verdragen schendt door samen te werken met de Libische kustwacht, die mensen tegenhoudt of terugbrengt naar Libië. Een eerdere deal tussen de toenmalige Italiaanse premier Berlusconi en de Libische leider Kadafi werd in 2012 door het ECHR als onrechtmatig beoordeeld.

Het hooggerechtshof in Australië is veel minder streng. Het bepaalde bijvoorbeeld dat migranten en vluchtelingen die de territoriale wateren in willen komen, teruggesleept mogen worden naar de internationale wateren en dat ze naar Nauru en Manus mogen worden gebracht voor hun asielprocedure. Australië betaalt de eilanden voor de opvangcentra, maar bemoeit zich verder helemaal niet met de omstandigheden ter plekke. Volgens het laatste rapport van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch zitten er zo'n 1.600 asielzoekers op de eilanden.

Wat zich daar precies afspeelt, is lastig te bepalen. Journalisten zijn er niet welkom. Een documentairemaakster slaagde er in 2016 in met een verborgen camera in iets van de ellende op Nauru naar buiten te brengen. Ze filmde beschimmelde bloedhete tenten, hongerstakers met dichtgenaaide lippen en hard neergeslagen protesten. De mensenrechten worden op grote schaal geschonden, verklaarden de Verenigde Naties.

Openluchtgevangenis

Opvangcentra in derde landen ligt nu ook in Europa op tafel, aldus Pascouau. "In de slotverklaring van de migratietop is opgenomen dat de Europese Commissie dit idee verder moet gaan onderzoeken in Noord-Afrika. Maar zulke centra zijn in de Europese context alleen legaal als daar dezelfde regels en bescherming gelden als in Europa zelf."

De vraag is of dat goed te controleren valt. Zelfs op Europese bodem blijkt dat in de praktijk lastig. Want zijn de Griekse eilanden inmiddels niet ook uitgegroeid tot een openluchtgevangenis? Door de stroperige procedures en de aarzeling van Europese landen om mensen te hervestigen, zitten tienduizenden in feite vast, vaak onder erbarmelijke omstandigheden. Zo is de hotspot Moira op het eiland Lesbos een smerige bende met nauwelijks stromend water waar te veel mensen soms al jaren dicht op elkaar zitten. Ook dat weten we alleen door verborgen camera's. Want net als op Nauru zijn journalisten er niet zomaar welkom.

De verontwaardiging daarover lijkt ondertussen weggeëbd. Net als over mensen die verdrinken in de Middellandse Zee en over uitbuiting in Libië. De foto van de verdronken peuter Aylan Kurdi leidde in 2015 nog tot wereldwijde woede. En ook op de CNN-beelden van 'een veiling' van migranten in Libië werd vorig jaar nog geschokt gereageerd. Ook in Europa.

In datzelfde Europa gaat de discussie steeds meer over 'mensen weghouden', zegt Collett. Omdat de Europese leiders er intern niet uitkomen, hebben ze hun aandacht verlegd naar wat ze buiten de EU kunnen doen. Daarmee kunnen ze moeilijke discussies vermijden. "De discussies over een goed migratiebeleid - dat heel complex is - zijn eendimensionaal en simplistisch geworden in Europa en teruggebracht naar cijfers. De aantallen naar beneden krijgen, dat is het mantra van politici geworden."

Ondertussen kunnen Europese landen geen overeenstemming bereiken over het uitnodigen van vluchtelingen naar Europa. Op dat punt kunnen ze wel iets van de Australiërs leren, vindt Pascouau. Hij betoogt dat het Australische asielbeleid zich niet beperkt tot het tegenhouden van mensen. Het land doet volgens de migratie-expert veel als het aankomt op de hervestiging van vluchtelingen. Zo stelde het in 2016-2017 zo'n 13.750 plekken beschikbaar voor vluchtelingen uit onder meer Syrië en Irak die door de UNHCR als kwetsbaar waren aangemerkt. "Dat lijkt misschien een druppel in de oceaan van mensen die wereldwijd op de vlucht zijn, maar het is nog altijd veel hoger dan de Europese toezeggingen." Omgerekend naar het aantal inwoners zouden EU-landen in diezelfde periode meer dan 260.000 vluchtelingen hebben moeten hervestigen. Brussel beloofde 22.500 vluchtelingen een veilige plek in de EU te bieden. Anders dan in Australië kwamen in Europa wel veel asielzoekers langs andere wegen binnen – in 2015 een miljoen.

Goed gecoördineerd

Bovendien viel het Pascouau vorig jaar tijdens een werkbezoek in Australië op dat de uitgenodigde mensen heel goed werden opgevangen. "Niet alleen door de staat, maar ook door de gemeenschappen. Het integratieproces is goed gecoördineerd. Ze krijgen meteen een huis, taalcursus, en een werkvergunning. Ik hoorde mensen die nog maar kort in het land verbleven zeggen: 'Ik ben een Australiër'. "Pascouau pleit er niet voor dat Europa het Australische asielbeleid - 'boten terugduwen en de asielprocedure afkopen' - overneemt. "Maar sommige Australische ideeën kunnen zeker dienen als inspiratie voor Europa."