Burgers kunnen juist goed met referenda omgaan

Europa moeten we niet aan namaakjournalisten, neppolitici en pseudo-intellectuelen overlaten en het referendum moet worden afgeschaft, al is het maar omdat het een standaardinstrument van dictatoriale regimes is, aldus Ton Zwaan deze week in de Volkskrant. Zwaan is daarmee de verpersoonlijking van de elite die schande spreekt dat het volk soms het heft in eigen hand neemt. Na de afwijzing van het associatieverdrag met Oekraïne en de Brexit wordt het juist tijd om het referendum en de stem van het volk serieus te nemen.  

Nadat Nederlanders het associatieverdrag met Oekraïne hadden afgewezen, werd de tegenstemmers politiek hooliganisme verweten. Ook luidde de roep om aanpassing van de referendumwet. De drempels zouden omhoog moeten en internationale verdragen zouden moeten worden uitgesloten van een referendum. GeenStijl was het met haar GeenPeil-campagne veel te gemakkelijk gemaakt doordat zij met de inzet van internet eenvoudig op onderbuikgevoelens van ontevredenheid zou hebben ingespeeld.  

Maar bijna was het referendum over het associatieverdrag er helemaal niet gekomen. Een week voor de deadline waarop driehonderdduizend handtekeningen moesten worden ingeleverd, stond de teller op nog geen tweehonderdduizend, terwijl dagelijks slechts nog vijfduizend handtekeningen binnenkwamen. De internetcampagne schoot duidelijk tekort. Nadat de achterban van GeenStijl was opgeroepen zelf in actie te komen, werden in een week alsnog bijna 270.000 handtekeningen extra verzameld door vrijwilligers die als een grassroot-beweging actief de straat op gingen.

'Boots on the ground'

Tijdens de campagne zelf kwamen voor- en tegenargumenten in de media uitgebreid aan bod. Op televisie streden voor- en tegenstanders in debatten om de stem van het volk. Maar terwijl de voor-campagne, behoudens een handvol D66'ers, het niet nodig vond de straat op te gaan en serieus campagne te voeren, maakte GeenPeil een andere keuze. Vanuit het besef dat een internetcampagne alleen niet genoeg is en het effect van langs de deuren gaan twee keer zo groot is als andere vormen van campagne voeren, besloot men tot 'boots on the ground'. In korte tijd werd een leger van ruim drieduizend vrijwilligers gevormd; het campagneteam Leger des Peils. Daarvan was 30 procent jonger dan dertig jaar en 47 procent was HBO of WO geschoold.  

Terwijl het ja-kamp - omringd door partijleden van GroenLinks en D66 en talloze toeristen-   een manifestatie hield op de Dam, trok het Leger des Peils het land in. Niet ongericht, maar naar specifieke gebieden bepaald op basis van big data analyses en politieke microtargeting. De ruim drieduizend vrijwilligers werden op basis van een indeling naar zes politieke typen gematcht aan huishoudens die verspreid waren over 440.000 postcodes. Zij voerden een voor, tegen of neutrale campagne om zoveel mogelijk Nederlanders naar de stembus te krijgen. Deze zelforganiserende beweging wist uiteindelijk 1,2 miljoen huishoudens direct te bereiken en organiseerde ook huiskamerbijeenkomsten, stroopwafelacties, politieke cafés en een busreis.

Uit analyses na afloop van het referendum bleek dat het tegen-kamp significant beter in staat was om haar achterban naar de stembus te krijgen dan het voor-kamp.  

In plaats van de aanloop naar en het daadwerkelijk laten slagen van een referendum te bemoeilijken wanneer er onwelgevallige uitslagen tot stand komen, zou het serieus nemen van het referendum als instrument en het respecteren van de uitslag van een volksstemming recht doen aan de idee van democratie waarbij de macht bij het volk ligt. Een lage opkomst bij een referendum doet daar niets aan af. In Nederland werd weliswaar een paar weken campagne gevoerd, maar in de meeste andere landen wordt voor een referendum, waaronder ook de Brexit, maandenlang campagne gevoerd, zodat burgers goed geïnformeerd en betrokken raken.

Vals argument

Het argument dat een referendum vooral aan onderbuikgevoelens appelleert, is een vals argument. Dat zou betekenen dat zowel de tegenstanders van het associatieverdrag met Oekraïne als alle voorstanders van de Brexit geen zelfstandige, weldenkende mensen zijn. Het was een argument dat we niet hoorden toen burgers in mei 2015 in katholiek Ierland massaal voor het homohuwelijk stemden.  

Ook is een volk heel goed in staat om niet alleen het eigen belang na te jagen. Zo stemden de op zichzelf gerichte Zwitsers eerder dit jaar nog massaal tegen een populistische wet die criminelen van buitenlandse origine automatisch het land uitzet. En afgelopen maand werd het basisinkomen door 77 procent van de Zwitsers weggestemd. Toch een complex onderwerp waar de Zwitserse burgers wel raad mee wisten.  

Terwijl burgers in heel Europa zich meer roeren en laten horen en een brevet van vermogen afgeven in het omgaan met referenda, zou het politieke establishment datzelfde brevet moeten zien te verwerven. Omarm de stem van het volk. Neem een referendum en de bijbehorende campagne serieus. Mobiliseer je achterban, zorg voor 'boots on the ground' en win je strijd. GeenPeil heeft laten zien hoe dat kan. Ook Ton Zwaan zou zich eens onder het volk moeten begeven.

^{Frank van Dalen is voorzitter van stichting Politieke Academie, de stichting die in opdracht van GeenPeil het 'Leger des Peils' organiseerde.}