"Wat mij het meest opvalt, is dat dingen zo snel kunnen veranderen", zegt Adriaan Schout, Europa-kenner van Instituut Clingendael. "Ik lees vaak in kranten: 'Europa zit op slot, Europa lost problemen niet op.' Maar nu zie je dat het wél heel snel gaat; opeens is het 'Fort Europa' geworden. Feitelijk binnen een weekend. Omdat het een seizoensbeweging was, pakte Europa de kwestie nooit serieus op, totdat de populisten zeiden: we doen het niet meer."
"Het is interessant om te zien hoe de binnenlandse politiek van lidstaten nu zo'n sterke rol speelt", meent Andrej Zaslove, docent Politicologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Gevestigde partijen voelen de hete adem van rechts-populistische politieke bewegingen in hun nek en stellen hun immigratiestandpunten bij.
Op het hoogtepunt van de Europese vluchtelingencrisis, in 2015, trokken verschillende Centraal- en Oost-Europese landen al een harde lijn door de eigen grenzen te sluiten, tegen de wil van de andere EU-lidstaten. De patstelling die daarop volgde, leidde een jaar later tot een miljardendeal met Turkije. Dat land beloofde daarmee alle migranten die in Griekenland aankwamen - om vanuit daar verder Europa in te trekken - terug te nemen. De migrantenstroom over de Balkan richting West-Europa droogde voor een groot deel op.
Salvini staat nu super hoog in de peilingen in Italië.
De eerste echte brandhaard van het verzet tegen het Europese asielbeleid was Hongarije, dat de grenzen Servië en Kroatië sloot. Sindsdien is de Hongaarse opstelling bepaald niet verzwakt: eerder dit jaar werden er wetten aangenomen die het nagenoeg onmogelijk maken om asiel aan te vragen en hulp aan illegale migranten strafbaar stellen.
Schout: "De Hongaarse premier Viktor Orbán ging in 2015 heel ver door hekken te bouwen, maar hij deed eigenlijk waar heel veel mensen blij mee waren. Hij had daarbij het recht aan zijn kant, want hij zei: mensen komen door andere landen hierheen en ik wil weten of ze geregistreerd zijn en hier wel binnen mogen komen. Toen hij dat deed, werden andere landen ook bang."
Salvini
De andere migrantenroutes in het Middellandse Zeegebied zorgden aan het begin van het zomerseizoen voor hoog oplopende conflicten in de EU. De nieuwe rechts-populistische regering van Italië zette het Europese asieldebat op scherp door de eigen havens te sluiten voor reddingsschepen met migranten.
Italië is een extreem voorbeeld van de Europa-brede ontwikkeling dat gevestigde politieke partijen terrein verliezen, stelt Zaslove. "Daar zie je dat links, de sociaaldemocraten, is teruggebracht tot bijna niets, nog erger dan de PvdA in Nederland. Silvio Berlusconi, die erg belangrijk was op rechts, verdwijnt ook geleidelijk uit beeld. Daardoor is er ruimte gekomen voor Lega Nord en de Vijfsterrenbeweging."
Met de regeringsdeelname van Lega Nord kwam partijvoorzitter Matteo Salvini terecht op een belangrijke positie. Als minister van Binnenlandse Zaken is hij de meest invloedrijke Italiaanse stem op het gebied van immigratie. Hij laat zich ook in de Europese politiek gelden.
Zaslove: "Salvini is een populist en je kunt ertegen zijn wat hij zegt, maar het klopt ook een beetje: het huidige Europese asielsysteem werkt niet. Er is altijd veel weerstand. Salvini staat nu superhoog in de peilingen in Italië. Dat komt niet doordat Italianen per se tegen immigranten zijn, maar doordat ze eindelijk beweging zien in de immigratiekwestie."
"De buitengrens is altijd een gapende wond in Europa geweest, dat heeft Europa niet kunnen oplossen," beaamt Schout. "Nu krijg je Salvini, en opeens kan Italie wél zijn grenzen beheren. Waarom heeft de EU nooit gezegd: ga dat doen. Europa verandert heel snel, maar die verandering komt vanuit de basis en niet vanuit de leiding."
EU-akkoord
Onder druk van de ontwikkelingen in Italië timmerden EU-leiders vorige maand met enige haast een asielakkoord in elkaar tijdens een top in Brussel. Vluchtelingen die vanuit Noord-Afrika de oversteek naar Europa maken, moeten voortaan worden opgevangen aan de randen van de EU, waar de economische migranten gescheiden kunnen worden van de asielzoekers.
Erg concreet zijn de afspraken nog niet. "Iedereen kan dat akkoord een beetje zelf invullen, zodat ze het thuis kunnen verkopen", meent Zaslove. "Tegelijkertijd is het interessant om te zien hoe Italië chantagemiddelen inzet. Ze zeggen: we gaan over niks anders praten, totdat we hieruit zijn."
Een van de grote vragen die nog niet is beantwoord, is of er meer opvangcentra in Zuid-Europa komen, of dat die gevestigd moeten worden in Noord-Afrikaanse landen, zoals Tunesië, of Europese landen buiten de EU, zoals Albanië. Schout is sceptisch: "Opvangcentra buiten Europa lopen tegen hetzelfde probleem aan als opvangcentra binnen Europa: geen land wil ze."
'Gapende wond'
"Het kan hier niet bij blijven", zegt Schout over het EU-akkoord. Hoewel de 'gapende wond' van de buitengrenzen nu dicht is, moet er ook op andere gebieden uitsluitsel komen. "Zoals over de verplichting om oprechte vluchtelingen toe te staan en migranten die het ondanks 'Fort Europa' toch proberen naar behoren op te vangen. "Europa moet haar verantwoordelijkheid nemen. Hoe maak je het voor echte vluchtelingen wel toegankelijk?"
Daarnaast blijft de verdeling van asielzoekers die wel in aanmerking komen voor een verblijfsvergunning een heikel punt. "Als je weet wie daar recht op heeft, wat al heel moeilijk is, moet je ook nog besluiten waar ze heengaan." De Europa-kenner acht het niet waarschijnlijk dat EU-lidstaten zoals Hongarije, Polen en Italië zich dan veel soepeler op zullen stellen dan nu het geval is.
Ook elders in Europa is het politieke landschap veranderd ten opzichte van voorgaande jaren. In Oostenrijk is een regering met duidelijke anti-immigratiestandpunten aangetreden en in Duitsland dreigde minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer de regeringscoalitie op te blazen als de Duitse grenzen niet zouden worden gesloten. Hij ging daarmee lijnrecht in tegen bondskanselier Angela Merkel. De conservatieve CSU van Seehofer wordt in thuisdeelstaat Beieren bedreigd door het rechts-populistische Alternative für Deutschland. Met de opkomst van Salvini in Italië zag de minister zijn kans op rechts.
De crisis werd afgelopen week ternauwernood bezworen met een akkoord dat het befaamde 'Wir schaffen das', dat Merkel op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis uitte, ten grave droeg.
Aanvankelijk was sprake van nieuwe transitcentra waar asielzoekers zouden worden vastgezet. Die zijn van de baan in het compromis dat tussen coalitiepartners CDU/CSU en de sociaaldemocraten van de SPD werd bereikt. Er zullen nu bestaande centra aan de grens met Oostenrijk worden gebruikt, waar de migranten maximaal 48 uur vastgehouden mogen worden. Mensen die al in een ander Europees land zijn geregistreerd als asielzoeker, moeten worden teruggestuurd naar dat land. Dat zal worden geregeld met bilaterale overeenkomsten - afspraken tussen Duitsland en de landen in kwestie, buiten de EU om.
Praktische problemen
Net als bij het Europees asielakkoord, zijn er nog vraagtekens over de invulling van de Duitse afspraken. Het is nog onbekend hoe men zal komen tot de beloofde bilaterale deals. Italië heeft al laten weten niet van plan te zijn mee te werken en het is ook zeer de vraag of Griekenland dat zal doen.
"Dat Duitsland dat überhaupt met bilaterale akkoorden wil doen, is natuurlijk wel een failliet van Europa", merkt Schout op. "Je zal Portugal maar zijn - een land dat financieel heel wat minder in de melk te brokkelen heeft dan Duitsland - en dat op dezelfde manier moeten regelen. Het was in de EU altijd zo dat er een balans moest zijn, dat de grote landen niet te veel te zeggen moesten krijgen."
Het is niet zo dat er nu een acute crisis is, de aantallen bootmigranten zijn dit jaar gering
Volgens het Duitse akkoord is het alternatief dat illegale migranten naar Oostenrijk worden teruggestuurd, maar ook dat land ligt dwars. De regering van de christendemocratische Oostenrijkse Volkspartij (ÖVP) van de Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz en de rechts-populistische FPÖ heeft aangekondigd in dat geval de grenzen met Italië en Slovenië te zullen sluiten om de migrantenstroom naar Duitsland te stoppen.
CSU-leider Seehofer haastte zich vrijdag om Kurz te verzekeren dat het Duitse akkoord niet nadelig zal uitpakken voor Oostenrijk. De beide landen gaan nu samen met Italië kijken of de Middellandse Zee-route volledig kan worden afgesloten voor migranten. Opvangcentra in Noord-Afrikaanse landen moeten daarbij een grote rol spelen.
Late oplossingen
Ondanks het Duitse asielakkoord, dat door alle betrokkenen aan de eigen achterban wordt verkocht als een overwinning, is het afwachten hoe stabiel de regeringscoalitie is. De achterliggende dreiging voor de CSU, de opmars van de AfD, is niet weggenomen. Peilingen lijken erop te duiden dat de partij van Seehofer zich met haar recente optreden op het nationale toneel niet populairder heeft gemaakt in Beieren.
"De houdbaarheid van de nieuwe wapenstilstand hangt aan een zijden draadje", schreef Die Welt. "Als de peilingen voor de CSU in Beieren niet beter worden, vinden ze in München wel een nieuw strijdpunt. Misschien opnieuw over het thema vluchtelingen."
Het blijft bovendien de vraag of de maatregelen die de EU en de verschillende lidstaten zelf treffen om de migratiestroom in de dammen eigenlijk verlate oplossingen zijn voor een probleem dat simpelweg niet meer zo groot is als in 2015. Schout: "Het is niet zo dat er nu een acute crisis is, de aantallen bootmigranten zijn dit jaar gering. Het punt is dat er al heel veel migranten en vluchtelingen in Europa zijn en dat men wil kijken: wie is hier terecht? Dat probleem heeft zich jarenlang opgestapeld."
NUjij: Uitgelichte reacties