Weg met het laatste taboe: overbevolking

Al zijn hele carrière als moraalfilosoof is Peter Singer betrokken bij het lot van de minder bedeelden. Hij brak door in de jaren zeventig met zijn boek ‘Animal Liberation’, waarin hij de basis legde voor de beweging van vegetariërs en veganisten die het leed van dieren wilden verzachten. Wereldberoemd werd zijn ethisch vraagstuk over het meisje dat je ziet verdrinken in een vijver: spring je in het water om haar te redden, ook al ruïneer je daarmee je mooie nieuwe schoenen? Zo ja, zijn we dan niet moreel verplicht om meer te geven aan liefdadigheid, zodat we daarmee de levens redden van arme mensen?

Singer meent van wel. Met zijn boek ‘Het kan wel!’ zorgde de Australiër bijna tien jaar geleden voor de opkomst van ‘effectief altruïsme’, ofwel: zo goed mogelijk goed doen. De hoogleraar bio-ethiek aan Princeton University sprak hierover in ontelbare lezingen over de hele wereld. Altijd was er wel iemand in de zaal die het allemaal wel mooi vond om zielige Afrikanen te redden, maar bij wie het knaagde. Immers, hoe meer levens je redt, hoe meer mensen er zullen zijn. Raakt de wereld niet overbevolkt? Richten we de aarde niet te gronde? Moeten we niet iets doen aan de overbevolking?

Altijd had hij zijn antwoord klaar: “Als u hierover bezorgd bent, geef dan geld aan een goed doel dat zorgt voor onderwijs voor meisjes, want meisjes met een opleiding hebben later vaak een kleiner gezin.” Daarmee stelde hij de zaal wel gerust, maar zelf vond hij het onbevredigend. Zijn er niet te veel mensen? Hij besloot om er eens grondiger naar te kijken - en raakte gealarmeerd. Want snelle bevolkingsgroei, zo meent hij, zou wel eens een ernstige belemmering kunnen zijn bij de aanpak van klimaatverandering en armoede. En wat nog erger is, concludeerde hij: het onderwerp is onbespreekbaar.

Gelukkig is het wél bespreekbaar in Nijmegen. Op uitnodiging van de Radboud Universiteit gaf Singer eerder deze maand zijn allereerste lezing over bevolkingsgroei. Eerder op de dag spraken we elkaar bij een broodje falafel.

Als klimaatverandering uw zorg heeft, kunt u dan niet beter pleiten voor minder CO2-uitstoot of minder veeteelt? Bevolkingspolitiek lijkt zo’n omweg.

“We mogen best optimistisch zijn over de mooie vooruitzichten van schone energie of vleesvervangers. Maar op dit moment is er nog geen manier om energie uit zon en wind op te schalen en betaalbaar te maken, of populaire vleesvervangers die al het vlees overbodig maken. Intussen mogen we aannemen dat steeds meer mensen verlangen naar een welvarende levensstijl, zoals wij die kennen in het Westen. Dan is het nogal een gok om te hopen dat betere technologie het probleem gaat oplossen.”

Eerdere zorgen over bevolkingsgroei, tientallen of honderden jaren geleden, waaiden over doordat er betere technologie kwam.

“Dat klopt. Dat was vals alarm. Laten we daarom nu uiterst voorzichtig zijn. Het is moeilijk om de toekomst te voorspellen. We moeten erkennen dat we er compleet naast kunnen zitten, omdat we geen weet hebben van mogelijke technische doorbraken. Maar omdat alarmistische voorspellingen uit vroeger tijden verkeerd waren, betekent dat nog niet dat onze huidige zorgen ongegrond zijn.”

Veruit de meeste bevolkingsgroei zal deze eeuw plaatsvinden in Afrika. Is het geen verkapt racisme om te waarschuwen voor overbevolking?

“Ik ben me bewust van de kolonialistische echo’s wanneer wij, welgestelde witten, aan Afrikanen vertellen wat ze wel en niet mogen. Dat verklaart mede het taboe dat ik wil doorbreken. Ik erken ook dat racisten de argumentatie kunnen aangrijpen voor eigen gewin. Maar dat betekent niet dat iedereen die deze discussie aanzwengelt per definitie racistisch is. Dat kan gewoon niet waar zijn. We kunnen slechts duidelijk zijn over het mogelijke misbruik om racistische vooroordelen te onderbouwen.”

Afrika heeft niet de meeste CO2-uitstoot.

“Dat klopt. In landen als Burundi en Somalië is de CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking zo klein dat hij wordt afgerond op 0,0. In de VS ligt dat getal op 16,5: ongeveer 10 ton meer dan het gemiddelde in de Europese Unie. En anders dan in Europa neemt de bevolking in de VS deze eeuw toe, met meer dan eenderde, ofwel zo’n 120 miljoen. Als we klimaatverandering willen bestrijden, zou het beter zijn als er minder Amerikanen zouden komen, want zij stoten veel meer broeikasgassen uit dan de 600 miljoen Nigerianen die er nog bij komen.”

Niet alleen de aanpak van klimaatverandering, maar ook van armoede zou volgens u kunnen worden ondermijnd door bevolkingsgroei.

“Ja, maar over armoede ben ik optimistischer. Al jaren boeken we hier gestage vooruitgang. Het aantal mensen dat leeft van nog geen 1,90 dollar per dag daalt spectaculair: niet alleen als percentage van de wereldbevolking, maar ook in absolute aantallen. Echt indrukwekkend. Ook andere maatstaven verbeteren, zoals het aantal kinderen dat zijn vijfde verjaardag kan vieren of het aantal mensen dat geletterd is, of degelijke sanitaire voorzieningen heeft. Maar het is heel goed denkbaar dat verdere bevolkingsgroei deze positieve trend bemoeilijkt.”

Als bevolkingsgroei zo’n vreselijk effect heeft op armoedebestrijding hadden we dat toch al gezien in de afgelopen decennia, toen de armoede juist zo spectaculair daalde?

“Dat is waar, maar het is óók waar dat economische ontwikkeling wordt tegengehouden als de bevolking snel groeit. Die groei zorgt ervoor dat er veel kinderen zijn en weinig mensen in de beroepsbevolking. Economen menen dat een samenleving sneller vooruitgang boekt wanneer een groter aandeel van de bevolking zich in de leeftijd bevindt dat je kunt werken. Ik denk daarom dat we een betere kans maken om zowel klimaatverandering als armoede te bestrijden als de bevolking minder snel zou groeien.”

En u vindt dat het onderwerp onbespreekbaar is?

“Ja. Het taboe op overbevolking is nog vrij nieuw. In de jaren zestig en zeventig verschenen er nog boeken over. Tot in de jaren negentig organiseerden de VN er een serie internationale conferenties over. Maar toen ineens, sinds pakweg 25 jaar, werd het onderwerp taboe.”

Behalve dan dat organisaties als de Wereldbank, de National Academy of Sciences, de Royal Society of London erover hebben gerapporteerd, en wetenschappers als David Attenborough en Jane Goodall erover publiceren, en schrijvers als Jonathan Franzen en Dan Brown erover spreken, en...

“Okee, ik zeg niet dat níemand erover praat, maar bevolkingsgroei staat niet op de internationale agenda. In de Duurzame Ontwikkelingsdoelen staan zeventien door de VN opgestelde doelstellingen, met samen 169 richtpunten, en niet eentje betreft de omvang van de mondiale bevolking. Dat vind ik opmerkelijk.”

Er wordt daarin wel gesproken over reproductieve rechten.

“Dat is iets anders. Vrouwen hebben het recht om de baas te zijn over hun vruchtbaarheid, dus ze mogen kiezen voor anticonceptie en een klein gezin, maar ze mogen óók kiezen voor zeven kinderen. Reproductieve rechten werkt twee kanten op. We mogen hun geen keuze opleggen.”

En dat zou u liever wel doen?

“Ik vind niet dat je vrouwen ergens toe mag dwingen. In de jaren zeventig legden landen als China en India dwangmaatregelen op, die in sommige gevallen veel te bruut waren. China kende gedwongen abortussen en vrouwen moesten iedere vier weken hun menstruatiebloed laten zien. Die ervaringen hebben bijgedragen aan het taboe. Maar goed, sommige demografen zeggen dat het beleid succesvol was en dat er daardoor vandaag 400 miljoen minder Chinezen zijn.”

Is het niet gewoon een mensenrecht om helemaal zelf te bepalen hoeveel kinderen je wilt?

“In een wereld waarin broeikasgassen effect hebben op iedereen kan dat recht niet absoluut zijn. Individuele rechten moeten we altijd afwegen tegen verplichtingen die we hebben tegenover anderen en toekomstige generaties. Maar zelfs wanneer je vindt dat we zoveel kinderen op de wereld mogen zetten als we zelf willen, zijn er manieren denkbaar om dat aantal terug te dringen zonder dit recht te schenden. We kunnen bijvoorbeeld zorgen dat meisjes naar school gaan, dat ze niet als kind gaan trouwen, en dat vrouwen beter toegang hebben tot anticonceptie, bijvoorbeeld door ze te belonen met geld, voedsel of een mobiele telefoon. Dan is er geen sprake van dwang, maar van een prikkel.”

En wie bezorgd is over bevolkingsgroei kan zelf maar beter niet aan kinderen beginnen?

“Nou, daar ben ik niet van overtuigd. Wanneer juist mensen die verantwoordelijkheid willen nemen voor de toekomst van de aarde kinderloos blijven, kan dat slecht uitpakken. Immers, als zij wél kinderen krijgen, kunnen ze in de opvoeding hun kinderen wijzen op het belang om goed voor de wereld te zorgen. Als ze kinderloos blijven, selecteren deze zorgen zich mogelijk uit. Dan zouden we blijven zitten met kinderen van ouders die zich hierover géén zorgen maken en die ze ook niet zullen overdragen aan hun kinderen. Juist jonge mensen die zich zorgen maken om bevolkingsgroei moedig ik aan om twee kinderen te krijgen die ze vervolgens proberen verantwoordelijkheid aan te leren voor hun CO2-uitstoot en de planeet.”

Eerder brachten uw boeken ons de beweging van vegetariërs en effectief altruïsten. Wat staat ons te wachten als u een boek gaat schrijven over bevolkingsgroei?

“Hopelijk verdwijnt het taboe op het onderwerp, zodat jongere academici hierover gaan publiceren en mensen zich bewuster worden van de implicaties van bevolkingsgroei.”

Hoeveel verantwoordelijkheid bent u bereid te nemen als uw lezers radicaliseren in hun standpunt?

“Tja, er kan altijd een militante groep zijn. Dat gebeurde ook binnen de beweging voor dierenrechten. Sommige activisten die mijn boek lazen gingen sabotage plegen bij laboratoria waar dierproeven werden gehouden. Zulk geweld heb ik altijd afgekeurd. Als ik een boek over bevolkingsgroei ga schrijven, is het mogelijk dat lezers dat gaan gebruiken voor militante acties. Ik denk dat het onmogelijk is om je daartegen te wapenen. Het enige wat ik kan doen, is duidelijk maken dat ik tegen dwangmaatregelen ben.”

Welke politici zouden met uw verhaal aan de haal gaan?

“Ik kan me goed voorstellen dat dit verhaal voeding geeft aan rechtse politici met hun anti-immigratiestandpunt. Zij zullen tegen de kiezers zeggen: als u bezorgd bent over al die Afrikanen die uw land binnenkomen, wacht maar tot er miljarden meer van zijn in de nabije toekomst. Dat vind ik zorgelijk, want dat is niet mijn boodschap.”

Die komt niet altijd helder over. ’s Avonds zegt een jonge toehoorder tijdens de vraag-antwoordsessie dat hij tot zijn eigen afschuw niet anders kan dan concluderen dat er een stop moet komen op immigratie en ontwikkelingshulp. 

Wie is Peter Singer?

De Australische bio-ethicus Peter Singer (71) doceert in de VS. Zijn ‘Animal Liberation’ (1975), is de Bijbel van het dierenrechtenactivisme. ‘The Life You Can Save’ (‘Het kan wel!’) leidde tot oprichting van de gelijknamige organisatie die armoede bestrijdt. Singer heeft drie kinderen.

Lees ook:

Maghreb wil niet het eindstation voor migranten zijn

De EU wil Noord-Afrika dwingen om migranten die de oversteek naar Europa maakten 'terug te nemen'. Maar Algerije, Marokko en Tunesië hebben zo hun eigen zorgen en belangen.

Waarom de EU-top al bij voorbaat een grote flop lijkt te worden

Migratie, eurozone, brexit, uitbreiding: alle grote EU-kwesties zitten muurvast.