Ze is de hoogste rechter van Polen. Nu stuurt de regering haar weg

Maandagavond in Warschau, de zon kruipt onder. Op een plein voor het hooggerechtshof staan betogers met kaarsjes in hun hand en slogans op de lippen. Ze willen dat Brussel hun regering op de pijnbank legt, vanwege de omstreden politieke ondermijning van de rechtbanken. ‘Europa, keer je niet van ons af!’ Ze zijn met weinig. Alleen de strijdvaardige klanken van het volkslied, ‘nog is Polen niet verloren’, halen bij het vallen van de avond de overkant van het plein.

De ochtend erop, als de duiven weer bezit hebben genomen van het plein, doet de laatste hoop van progressief Polen open in een vuurrood jasje. Malgorzata Gersdorf is opperrechter van het hooggerechtshof. Ze kan de dagen aftellen: haar laatste week in functie is ingegaan. In haar kantoor kijkt ze haar bezoek streng aan. ‘Yes, please.’ Schiet op met die vragen, de klok tikt.

Gersdorf, 65 jaar oud, is een beroemdheid tegen wil en dank. Heel het land kijkt naar haar. Komende dinsdag, 3 juli, wordt een omstreden wet van kracht die de pensioenleeftijd voor rechters van het hof verlaagt van 70 naar 65. Daardoor komen twee op de vijf rechters van het hof op straat te staan, onder wie Gersdorf. Iets meer dan de helft van de rechters op de schopstoel, zeventien in totaal, hebben president Andrzej Duda om dispensatie gevraagd. In een open brief aan haar collega-rechters sprak Gersdorf van een ‘staatsgreep’.

Zodra de rechters zijn opgestapt, ligt de weg naar partijpolitieke benoemingen door regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) open. Dat terwijl het staande praktijk is in Europa dat rechters, niet politici, de doorslaggevende stem hebben bij de benoeming van hun collega’s. Op regionaal niveau klapten rechters al uit school: wie politiek onwelgevallige vonnissen velde, kreeg te maken met intimidaties uit het regeringskamp.

Ondertussen dreigt de toch al moeizame ‘dialoog’ met eurocommissaris Frans Timmermans te verzanden in een diepe loopgravenstrijd. De Poolse staatssecretaris van Buitenlandse Zaken moest deze week op het matje komen voor een hoorzitting – uniek in de EU-geschiedenis. Donderdag lekte uit dat de Commissie Polen voor het Europees Hof van Justitie gaat slepen, omdat de scheiding der machten in het geding is. De rechtsstaat ligt verankerd in het Europees verdrag (artikel 2). Voor Gersdorf komt die procedure vermoedelijk te laat.

Pogingen tot dialoog mislukken keer op keer, en dat is ook niet zo gek. PiS combineert oerconservatieve opvattingen op sociaal-cultureel vlak (over abortus, migratie) met een heilige, bijna missionaire dadendrang op het vlak van de Poolse geschiedenis. Ieder compromis zou verraad zijn aan die missie. In de peilingen schommelt de partij rond de 40 procent, waarmee ze nog steeds ruimschoots de grootste is.

Na de val van het oude bewind in 1989, zeggen PiS-aanhangers, had de bezem door de rechtbanken gemoeten: alle communisten eruit. Dat gebeurde maar half. Ook al liggen die communisten bijna dertig jaar later vrijwel allemaal in hun graf, voor PiS is hun nalatenschap volop voelbaar. Volgens een PiS-staatssecretaris is de rechterlijke macht ‘besmet’ met een ‘erfzonde’.

Voor de regering is de scalp van Gersdorf de hoofdprijs. Maar de opperrechter gaat voorlopig nergens heen. Haar termijn loopt volgens de Poolse grondwet nog twee jaar door, tot 2020. Gersdorf blijft. Of niet?

Wat gaat u doen op 3 juli?

‘Dan geef ik een lezing aan studenten van de rechtenfaculteit. Die stond al ingepland.’

En 4 juli?

‘Wat ik in elk geval niet ga doen, is me aan het bureau vastketenen en me door de politie naar buiten laten slepen. Ik weet niet wat er gaat gebeuren. Om 8 uur ’s ochtends zal ik naar mijn werk komen, als altijd. De regeringspartij speelt het wel heel gewaagd als ze me de toegang weigeren.’

Met een gebaar naar haar toegangspas: ‘Ik weet niet of die het nog zal doen.’

Gaat u zich verzetten?

‘Ik ga niet met ze vechten, nee.’

Er zullen zeker camera’s zijn.

Schalks glimlachend: ‘Daar kijken we naar uit.’

Zestig jaar geleden, toen Polen onder de knoet van het communisme leefde, groeide Malgorzata Gersdorf op in Zoliborz, een wijk in Warschau-Noord waar van oudsher de gegoede middenklasse woont. Haar vader was ook jurist.

De tuin van de Gersdorfs grensde aan het perceeltje van de familie Kaczyński. De tweelingzoons van de Kaczyński’s waren in de hele buurt bekend: Lech en Jaroslaw. De eerste kwam in 2010 om het leven bij een vliegtuigramp, de tweede was voorgoed getraumatiseerd. Als PiS-partijleider regisseert Jaroslaw Kaczyński zijn land vanuit de coulissen. Hij gaat z’n vroegere buurmeisje uit haar ambt zetten. ‘Ik herinner me dat ze de weg overstaken met hun moeder’, zegt Gersdorf, zelf drie jaar jonger dan de tweeling. ‘Een prachtige vrouw was dat.’

Nog steeds wonen Kaczyński en Gersdorf in Zoliborz, slechts een paar straten uit elkaar, als was Warschau het toneel van een decennia omspannende Siciliaanse familievete. ‘Ik ben er geboren’, zegt de opperrechter, ‘en ik ga er dood.’

Gersdorf doet zich niet heroïscher voor dan ze is. Aan de wensen van de fotograaf geeft ze knorrig gehoor. ‘Ik ben geen fotomodel.’ Voor de zekerheid heeft ze alles maanden al geleden ingeleverd bij haar werkgever: haar wetboeken, haar laptop, haar werktelefoon. ‘Alleen mijn lippenstift heb ik nog hier. Maar dat is dan ook een hele goeie.’

Als rechter vecht u voor uw hof. Hoe voelt u zich bij die rol?

‘Een goede rechter moet het publiek herinneren aan het belang van de grondwet. Ik word geframed als een partij in dit conflict, maar dat ben ik niet. U moet goed begrijpen: rechtbanken hebben geen wapens, leger of geld, om iets te doen aan de constante negatieve beeldvorming in de media.’

‘De zittende president van het hooggerechtshof wordt vóór het einde van haar termijn verwijderd – dat is ongekend in de naoorlogse geschiedenis van Europa en Polen. Premier Morawiecki en president Duda zeggen nu: de rechtsstaat wordt hersteld, alsof er tot nu toe geen rechtsstaat was. Ze herhalen het als een mantra. Ze creëren een zacht-autoritair systeem. Ik heb de regerende partij gewaarschuwd: deze hervormingen keren zich uiteindelijk tegen jullie. Burgers zullen het gezag van de rechtbanken niet langer erkennen. Helaas is er niet naar me geluisterd. Als rechterlijke macht zullen we dertig jaar nodig hebben om van deze morele klap te herstellen.’

Bij een betoging voor uw hof, zag ik gisteren maar enkele honderden mensen. Als het zo ernstig is, waar blijft dan de volkswoede?

‘Ik weet het niet. Misschien zijn mensen hier wel blij mee.’

In Brussel kun je nu horen: als de gewone Polen niet voor hun eigen rechtsstaat vechten, kunnen wij dat moeilijk namens hen doen.

‘Ik weet wat eurocommissaris Timmermans gezegd heeft: we kunnen niet alles voor jullie doen. Hij heeft gelijk. Het is triest dat met name jongeren het laten afweten bij de protesten. Ze zijn geboren in de jaren negentig, hebben een goed leven gehad. Ze kunnen zich niet voorstellen hoe het is om geen paspoort te hebben, om niet vrij te kunnen reizen in Europa. Ik weet wél hoe dat is.’

U waarschuwt voor een zacht-autoritair systeem. Misschien is dat wat kiezers willen.

‘Ik denk dat mensen zich gedesoriënteerd voelen, en blij zijn met ‘500-plus’ (het kinderbijslagprogramma van deze regering, red.). Voor veel kiezers is dat een enorm belangrijk programma. Het heeft mensen uit de armoede gehaald. Het had al veel eerder moeten gebeuren. Maar niemand denkt aan de situatie over vijf jaar: ik voorspel een economische neergang.’

Polen werd tot een paar jaar terug gezien als een succesverhaal: de economie is explosief gegroeid sinds de postcommunistische transformatie van de jaren negentig. Waar komt de boosheid tegen rechters vandaan?

‘Sinds de late 18de eeuw, toen Polen door grootmachten werd opgedeeld, denkt men hier in termen van ‘zij’. Zij, dat zijn de machthebbers. Die kijken niet naar ons om. We identificeren ons niet met de macht. Het zal ons zeker 25 jaar kosten om die mentaliteit te veranderen.’

Kent u persoonlijk mensen die PiS steunen?

‘Uiteraard.’

Waarom doen ze dat?

‘Omdat ze verandering willen, omdat Burgerplatform (de centrumrechtse partij die tot 2015 aan de macht was, red.) kwaadaardig is. PiS geeft ze het gevoel dat ze eindelijk iets te zeggen hebben.’

Het lijkt een mondiaal fenomeen. Over de hele wereld zien we machthebbers die de liberale orde onttakelen, van Trump (Verenigde Staten) tot Orbán (Hongarije) en Erdogan (Turkije). Hoe verklaart u dat?

‘De mondiale economische verschuiving naar het oosten, naar China, is één element. En er is een scherpe deling in de maatschappij, tussen de extreem rijken en de extreem armen. Daar zit geen midden meer tussen. De meerderheid is ontevreden over hun status, en wil een radicale ommezwaai.’

Is Polen na volgende week nog een democratie?

‘Een omgebogen, verwonde democratie. Ik heb nog een beetje hoop: misschien komt de regering bij zinnen nadat ze mij op straat heeft gezet.’

Kan een Nederlandse ondernemer die in Polen een bedrijfje begint, straks nog rekenen op een eerlijk proces?

‘Ik wil onze vrienden in Nederland niet ontmoedigen om te investeren. Maar als rechtbanken door de uitvoerende macht worden gemanipuleerd, is dat natuurlijk beroerd. We moeten voorkomen dat zulke manipulaties straks mogelijk worden.’

In een open brief schreef u dat deze regering Polen in de afgrond dreigt te storten.

‘Ja. Kijk naar de nieuwe ‘disciplinaire rechtskamer’ die deze regering introduceert. Die moet binnen het hooggerechtshof gaan oordelen over het gedrag van rechters, en valt buiten het gezag van de opperrechter – een soort rechtbank binnen de rechtbank. Er komen juristen in en leken, benoemd door de politiek. Ze krijgen straks 40 procent meer betaald dan de andere rechters van het hof, bij wijze van omkoping. Het is pure corruptie.’

Tijdens het gesprek raakt Gersdorf zichtbaar geëmotioneerd, volgens haar het gevolg van twee jaar lang stress. ‘Ik slaap bijna niet meer. Afgelopen nacht zo’n vier uur, onderbroken door af en toe een sigaret.’ Het roken is alleen maar meer geworden, zegt ze, net als het piekeren.

In pro-regeringskranten verschenen hetzerige verhalen over Gersdorfs salaris, en over haar tweede echtgenoot die lid was van de communistische partij. De hoon was overal voelbaar, toen ze in een interview verklaarde dat je van een rechterlijk salaris van 10 duizend zloty (omgerekend 2.300 euro) ‘alleen op het platteland kunt leven.’ Een gemiddelde Pool verdient eenderde van dat bedrag. Ze neemt er niets van terug. ‘Als een rechter minder verdient dan de verdachte tegenover hem, krijgt hij niet het respect waar hij recht op heeft.’

Hebt u ergens spijt van?

‘Ik heb er alles aan gedaan om de destructie van de rechterlijke macht te voorkomen.’

Gersdorf vertelt dat ze zal terugkeren naar de Universiteit van Warschau, waar ze hoogleraar is. Mits ze die positie wél kan behouden. Grimmig: ‘De universiteiten zijn hierna aan de beurt, als het aan deze regering ligt.’

Bij somberen alleen wil ze het niet laten. ‘Ik geloof in de wijsheid van de Polen. We hebben een spreekwoord: een Pool is wijs nadat de schade is aangericht. Uiteindelijk zal iemand de toegebrachte schade opruimen, en dit land weer genezen.’