Direct naar artikelinhoud

'Bosneger' kan niet meer, maar hoe zit het met 'slaaf'?

Het Rijksmuseum heeft dit schilderij van Simon Maris uit 1906 in 2015 een andere naam gegeven: ‘Jonge vrouw met waaier’, met vermelding van de voormalige titels ‘Indisch type’ en ‘Negerinnetje’.Beeld Rijksmuseum

‘Bosneger’, ‘dwerg’ en ‘kaffer’ zijn duidelijk passé. Maar hoe zit het met ‘slaaf’, ‘stam’ of ‘gekleurd’? Ook die termen liggen in toenemende mate onder vuur. Veel musea worstelen daardoor met teksten op bordjes en in catalogi. Welke termen zijn nog acceptabel, welke te zeer besmet? Het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW) kreeg er veel vragen over en komt daarom met een handleiding ‘gevoelige woorden’ voor musea.

De publicatie ‘Words Matter’, wereldwijd de eerste in zijn soort, is zowel in het Engels als Nederlands uitgebracht. Na een aantal essays volgt een lijst van 56 omstreden woorden, waaronder ‘afkomst’, ‘allochtoon’ en ‘blank’.

“We verbieden niets, want we zijn niet van de taalpolitie”, zegt NMVW-directeur Stijn Schoonderwoerd. “We laten alleen per woord zien waarom sommige mensen er aanstoot aan nemen. En we reiken alternatieven aan. Zo krijgen musea alle informatie om zelf te kunnen beslissen of ze een term wel of niet willen gebruiken.”

Tot slaaf gemaakt

De term ‘slaaf’ oogst bijvoorbeeld steeds meer kritiek van activisten, wetenschappers en het publiek, meldt de gids. Het woord normaliseert iets wat ‘niet inherent is aan iemands identiteit’: je bént geen slaaf, maar wordt onder dwang tot slaaf gemaakt. Daarom komen de samenstellers met de alternatieven ‘tot slaaf gemaakt’ en ‘mensen in slavernij’, in navolging van het Engelse ‘enslaved’.

Maar moet je ‘werkloze’ dan ook niet veranderen in ‘tot werkloze gemaakte’, en ‘gedetineerde’ in ‘tot detentie veroordeelde’? Nee, zegt Schoonderwoerd. “Het gaat ons om het creëren van historische bewustwording. Slaaf zijn was geen natuurlijke conditie, er was een dader bij betrokken. Dat vinden we een belangrijke boodschap.” ‘Werkloze’ en ‘gedetineerde’ missen zo’n bijzondere lading, vindt hij, dus die woorden kun je zo laten.

Critici zullen aanvoeren dat de alternatieve termen binnen de kortste keren net zo besmet zijn als de oorspronkelijke. Zo is ‘allochtoon’ inmiddels minstens zo negatief geladen als zijn voorganger ‘immigrant’. De handleiding adviseert daarom weer nieuwe woorden: termen die groepen zelf respectvol vinden, zoals ‘Marokkaans-Nederlands’ of ‘persoon met een … achtergrond’.

Gebed zonder eind

Het voelt misschien als een gebed zonder eind, maar toch is het nodig, vindt Schoonderwoerd. “Het is niet zo gek dat je woorden om de zoveel tijd tegen het licht houdt. De samenleving verandert en taal verandert mee. Daarom benadrukken we ook dat de handleiding incompleet is. Het is werk in uitvoering dat nooit af is.”

Van geschiedvervalsing is geen sprake, vindt hij. De vier NMVW-musea (Tropenmuseum, Afrika Museum, Museum Volkenkunde, Wereldmuseum) hebben de afgelopen jaren weliswaar al veel omstreden woorden geschrapt van hun bordjes, maar de termen blijven bewaard in de database. En als een woord op een schilderij is geverfd of in een houten lijst staat gekerfd, dan gaan musea er niet met Tipp-Ex of een vijl overheen, verzekert de directeur.

 Sinds 2015 houdt een werkgroep zich bij het Rijksmuseum bezig met het kritisch beoordelen van de terminologie in het museum.  Alle kwetsende etnische aanduidingen moeten worden vervangen door neutrale termen. Een ongetiteld schilderij uit 1906 van Simon Maris werd bijvoorbeeld daarom in 2015 omgedoopt tot 'Jonge vrouw met waaier',. De oude namen 'Indisch type' (uit 1922) en 'Negerinnetje' (jaren 70) worden nog wel vermeld.  

Is dit geen tijd van politieke hypercorrectheid, waar mensen over vijftig jaar lachend op terugkijken? “Ik denk zeker dat ze met een grote glimlach zullen terugkijken”, zegt Schoonderwoerd. “Maar dan vooral omdat ze zien welke rare verdwenen woorden wij nog gebruikten. Ze zullen denken: Tjonge, dat daar toen zoveel opwinding over was!”

Lees ook: Het Rijksmuseum in Amsterdam boog zich in 2015 over kwetsende etnische termen.  De woorden neger, wijf en moor werden daarbij vervangen door neutrale termen.