Terroristen hielden Zuid-Afrika lang uit de wind - maar nu niet meer

De dader opereerde rustig, volgens de politie. Een man van in de dertig richtte donderdag een bloedbad aan in een moskee in het Zuid-Afrikaanse Malmesbury, niet ver van Kaapstad. "Hij had geen haast, hij rende niet weg", zei politiecommandant Henry Durant.

Op de laatste dag van de heilige maand ramadan woonde de dader een nachtelijke gebedssessie bij. Om drie uur 's ochtends trok hij een mes. Hij probeerde volgens getuigen het hoofd van een moskeeganger af te snijden. Er vielen twee doden. Ook raakten meerdere mensen gewond. De politie schoot de man dood toen hij buiten de toegesnelde agenten aanviel.

Het was niet de eerste keer dit jaar dat Zuid-Afrika opschrok door zo'n gruweldaad. Vijf weken geleden was er ook een bloedbad bij een moskee in de stad Durban. Daarbij viel één dode en raakten twee mensen zwaargewond. En in februari ontvoerde een groep mannen met banden met de terroristische organisatie IS een Brits echtpaar in het dorpje Vryheid. De twee bejaarde slachtoffers werden later dood aangetroffen.

Bij de ontvoering zou ook de Maastrichtse jihadist Mohammed G. betrokken zijn geweest. Hij probeerde met de creditkaartgegevens van het echtpaar bitcoins aan te schaffen.

Geliefde basis

Het is een opvallende golf aan incidenten in Zuid-Afrika die een terroristisch motief lijken te hebben. De golf komt op het moment dat ook in het noorden, in buurland Mozambique, islamitisch geweld aan een opmars bezig is. In dat land kwamen de afgelopen weken 22 mensen om het leven bij drie brute aanvallen - die overigens geen directe link lijken te hebben met de aanvallen op de moskeeën in Durban en Malmesbury.

Toch sluit Peter Knoope, een terrorisme-expert die in Zuid-Afrika woont en schrijver van het boek 'Het Westen onder vuur', niet uit dat ook de strijders in Mozambique deels worden aangestuurd door Somalische terrorismecellen in Johannesburg. "Het is bekend dat Zuid-Afrika een geliefde basis is voor terroristische organisaties in Afrika", zegt hij. "Die kunnen er relatief ongestoord hun gang gaan. En bovendien is zowel de financiële als de fysieke infrastructuur er goed ontwikkeld."

Dat Zuid-Afrika islamitische terreurgroepen weinig tegenwerkt, heeft volgens Knoope twee historische oorzaken. Ten eerste voelt de ANC-regering relatief veel sympathie voor terroristische organisaties. Het ANC werd immers als bevrijdingsbeweging tijdens de apartheid ook met die term aangemerkt en werkte destijds nauw samen met organisaties als Hamas en de Ira. 

Ten tweede zijn de banden tussen het ANC en de Zuid-Afrikaanse moslimgemeenschap hecht, doordat die gemeenschap tijdens de apartheid nadrukkelijk de zijde van de verzetsbeweging koos.

Roet in het eten

En juist omdát Zuid-Afrika zo'n geschikte uitvalsbasis vormt voor terroristische cellen, hielden die het land zelf lang uit de wind. Een aanslag in Zuid-Afrika zou alleen maar de aandacht vestigen op hun aanwezigheid. Volgens Knoope gooit de opkomst van IS roet in het eten. IS werkt vaker met eenlingen, heeft er minder belang bij het oude terrorismenetwerk in Zuid-Afrika verborgen te houden en slaat simpelweg toe waar zij kan.

Waarom twee keer uitgerekend een moskee als doelwit is gekozen, is onduidelijk. Er hangen sowieso nog veel onbeantwoorde vragen rond de aanvallen. "Die in Durban leek vrij amateuristisch", zegt Knoope. "Maar die van donderdag, op de laatste dag van de ramadan en met als schijnbaar doel zoveel mogelijk slachtoffers te maken, lijkt al sterker een IS-geïnspireerde aanslag. En zeker de ontvoering van het Britse echtpaar draagt het stempel van die organisatie."

Zuid-Afrika moet zich dus wel degelijk zorgen maken, vindt hij. "Zoveel incidenten achter elkaar kan haast geen toeval zijn."

Na de ontvoering in februari waarschuwde Groot-Brittannië al voor meer aanvallen van islamitische groeperingen in Zuid-Afrika. Maar de politie in dat land schoot direct in de verdediging. Met toerisme als belangrijke inkomstenbron is Zuid-Afrika er veel aan gelegen het predicaat 'terrorismegevaarlijk' te ontlopen.

Mozambique al-Shabab

Sinds eind mei zijn in het noorden van Mozambique, tegen de grens met Tanzania, zeker 22 doden gevallen als gevolg van geweld dat de regering van het land toeschrijft aan een islamitische terrorismegroep met de naam Mozambique al-Shabab.

27 mei werden tien mensen, onder wie kinderen, ontvoerd uit kustplaats Palma en later onthoofd teruggevonden. Op 5 juni overleden zeven mensen in het district Macomia, nadat gewapende mannen hen hadden aangevallen.

Ook staken die belagers meer dan honderd huizen in brand. Een dag later vonden vijf mensen in het district Quissanga de dood, nadat extremisten hen te lijf waren gegaan met messen en machetes.

Terrorisme-experts wijzen erop dat de motivatie voor de aanvallen in Mozambique waarschijnlijk lokale zaken betreffen, maar dat er wellicht wel banden bestaan met fundamentalistische organisaties in Tanzania en Kenia.

Lees ook: Amerikaanse bewapende drones gaan los in Afrika

Het aantal Amerikaanse drone-aanvallen in Somalië is de afgelopen maanden meer dan verdubbeld. Dat past bij Trumps geïntensiveerde anti-terreurstrijd in Afrika.