Hoe ziet de wereld eruit als West-Antarctica in zee verdwijnt?

Het wordt twijfelachtig of het klimaatakkoord van Parijs rampen nog kan remmen of voorkomen. De opwarming moet het liefst bij 1,5 graad blijven, vonden de ondertekenaars van het akkoord, maar ze stelden 2 graden vast als bovengrens. En zelfs daar dreigt de wereld nu ruimschoots overheen te gaan.

De gezaghebbende Nature-studie over afkalvend poolijs bewijst hoe hard het nodig is om snel in te grijpen. Het smelten van het ijs is deels al onafwendbaar, resulterend in 3,5 meter zeespiegelstijging. Voor een deel van het poolgebied, Oost-Antarctica, is het de vraag of dit nog wel afgewend kan worden.

Misschien lukt het, maar vermoedelijk alleen als alle landen zich samen aan de 2 graden-grens houden. Dat kan ook, door vanaf nu de uitstoot van broeikasgas (CO2) te laten kelderen, tot nul in 2050. Daar is massale schone energie voor nodig, duurzame voeding, woningen en vervoer. Kortom, uitbanning van alle fossiele brandstoffen.

Kantelpunt

Alle 194 landen ter wereld beloofden dat in Parijs, december 2015. Bijna drie jaar later komt de geloofwaardigheid van die belofte onder druk te staan. De CO2-uitstoot daalt niet, zeggen alle officiële cijfers. In Nederland niet, wereldwijd net zomin. Sterker: de uitstoot stijgt nog. Met de bestaande klimaatplannen warmt de aarde zeker 3 graden op, aldus rekenmeesters.

"Zo'n nieuwe alarmerende Antarctica-studie is belangrijk", zegt klimaatexpert Jan Paul van Soest. De onderzoekers tonen aan dat papieren klimaatbeloften alleen waardevol zijn als er serieuze uitvoering op volgt. "Want temperatuurstijging zet door. We lopen tegen kantelpunten aan, tipping points." Ga je daar overheen, dan gaan gevaarlijke veranderingen een onomkeerbare fase in, aldus Van Soest. Zie Antarctica.

Extreme droogte in het Amazone-regenwoud is ook zoiets. "Dat leidt tot bosbranden, waarbij CO2 uit de bomen vrijkomt", aldus Van Soest. Het ontketenen van extreem weer, zoals in de Himalaya, is ook een tipping point. "Het onderstreept allemaal de urgentie om Parijs te halen", zegt Van Soest.

Even wakker

Voor de zoveelste keer, kun je daar gerust aan toevoegen. De studie over Antarctica bevat herhaling, zegt klimaatwetenschapper Bart Verheggen (UvA). "Er zijn al veel heldere tekenen geweest dat klimaatverandering systemen op aarde destabiliseert." Hoe snel doemscenario's uitkomen, is afwachten; de wetenschappers die de 3,5 meter zeespiegelstijging voorspellen, leveren daar geen tijdlijn bij. Het ligt daarom voor de hand dat het Antarctica-rapport de wereld even wakker schudt, maar dat er geen aanscherping van het klimaatakkoord op volgt.

In december praat de wereld in Polen verder over het 2-gradendoel. Dat is al moeilijk zat, nu de Amerikaanse president Trump dwarsligt en opkomende landen doorgroeien. Landen moeten concrete maatregelen nemen om hun uitstoot te verlagen. Wie doet wat, en wie betaalt wat? 

Rijke westerse landen beloofden in Parijs om vanaf 2020 jaarlijks 100 miljard dollar te geven aan armere landen, zodat die zich kunnen wapenen tegen onafwendbare klimaatschade. Want behalve groene energie gebruiken en CO2-uitstoot verlagen, is het ook nodig dat landen zich aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering. 

Veel grote steden moeten de stijgende zee vrezen

Drieënhalve meter, dat is ongeveer zo hoog als de gemiddelde stadsbus, aan zo'n stijging van de zeespiegel moet je denken als de hele West-Antarctische ijskap smelt. En dat gebeurt onherroepelijk de komende eeuwen, volgens de wetenschappers die daar in vakblad Nature over publiceerden. Er is wat de linkerkant van de zuidelijke ijsklomp betreft simpelweg geen weg meer terug.

Hoe ziet de aarde er dan uit? Kleurt de wereldkaart blauw, slaat het water langzaam deuken in de continenten die nu nog groen of geel zien van bos en woestijn?

Tekst loopt door onder de kaart

In elk geval zal de stijging geleidelijk gaan, zegt geoloog Kim Cohen van Universiteit Utrecht. Sluipend. Taferelen als die in Hollywood-film 'The Day After Tomorrow' mag je dus vergeten. In die kaskraker waart door onderschatte klimaatverandering plotsklaps een vloedgolf door de stad New York, waardoor er een marineschip tussen de wolkenkrabbers vaart. 

Klimaatverandering verhoogt wel de kans op dit soort ernstige stormen, zegt Cohen. "Maar dan omdat de temperatuur stijgt op aarde. Niet omdat de zeespiegel hoger staat, dat heeft op stormen amper invloed."

Huishoudboekjes

Regio's die het water het hardst om de oren krijgen, zijn alle deltagebieden die de aarde rijk is. Naast Nederland moet je denken aan Bangladesh, Vietnam, delen van China maar ook aan een stad als Venetië. De problemen zijn in die gebieden straks min of meer hetzelfde, de middelen om ze tegen te gaan niet.

Cohen waarschuwt daarom voor groeiende ongelijkheid, een wereld waarin het ene land geld heeft voor dijken en het andere niet. Hij is dus niet zozeer benieuwd naar hoe de aarde er over honderd jaar letterlijk uitziet, op een foto. "Maar wel naar hoe de economische verhoudingen dan liggen. Hoe de huishoudboekjes eruitzien van de verschillende landen."

Temeer omdat ook rivieren in de deltagebieden zullen meestijgen, en deltagebieden reiken vaak tot wel 150 kilometer landinwaarts. Overstromingen dreigen dus niet alleen vanuit zee. "Komt nog bovenop dat mensen van oudsher veel landbouw bedrijven in deltagebied. Ook in Nederland doen we dat al duizend jaar op drooggelegde stukken land." 

De internationale voedselvoorziening zal om die reden een flinke knauw krijgen van zeespiegelstijging, verwacht hij. Probleem is dat juist in die deltagebieden naast vruchtbare landbouwgrond veel grote steden liggen, vult geofysicus Riccardo Riva van TU Delft aan. "Shanghai, Bangkok, Ho Tsji Minhstad. En in die megasteden pompen ze zoveel grondwater op dat de bodem ook nog eens zakt." Zo komt het land lager te liggen, wat overstromingen alleen maar waarschijnlijker maakt.

Mangrovebos

Volgens geograaf Robert McLeman van de universiteit van Ottawa zal het stijgende water tientallen miljoenen mensen dwingen te verhuizen, zo schreef hij eerder dit jaar in vakblad Bulletin of the Atomic Scientists. En misschien ligt dat aantal nog veel hoger: de bevolkingsgroei is juist aan de kust het grootst, en voorlopig niet klaar met groeien. Nederland zal naar verhouding het verst onderlopen, bleek eerder uit een raming van onderzoeksbureau Climate Central. Al nam dat de wereldwijde verschillen in dijkkwaliteit daarbij niet in acht.

Gelukkig kan Marjolijn Haasnoot van onderzoeksinstituut Deltares een grauw toekomstbeeld van rijke landen mét en arme landen zonder dijken wat wegnemen. Zij adviseert onder meer Bangladesh en Indonesië en weet: soms is ook veel mogelijk met natuurlijke materialen. Denk aan het aanleggen van mangrovebossen langs de kust. Die breken hoge golven en houden tegelijkertijd zand vast dat de bodem ophoogt. "Dit soort opties kunnen een goedkopere uitweg zijn dan dijken, al moet er ruimte voor zijn. En zand natuurlijk."

De dreigende vraag is volgens Haasnoot vooral: wannéér begint dat water nu te stijgen? "Die resultaten van een smeltend Antarctica zijn nieuw en alarmerend. De zeestijging gaat sneller dan we dachten en dat maakt uit voor de besluitvorming. Een bos planten kost tijd, een dijk of dam bouwen ook."

Lees ook: Het smelten van Antarctica is niet meer te stoppen

Verdween rond 2005 nog jaarlijks 73 miljard ton ijs in zee, sindsdien is het verlies verdrievoudigd naar 219 miljard ton per jaar.