D66 regeert weer en opnieuw doet het pijn

Oud-partijleider Jan Terlouw was er niet gerust op. Regeren wordt voor D66 een “riskant avontuur”, zei hij afgelopen najaar, toen de inkt onder het regeerakkoord nog maar net was opgedroogd. De twee laatste keren dat D66 regeerde, liep dat slecht af. Kiezers liepen weg; de partij overleefde het maar amper. “We waren bijna dood”, aldus Jan Terlouw.

De oud-partijleider vroeg zich af: wat heeft D66 dit keer echt binnengehaald? Is het genoeg? “De klimaatafspraken zijn vooralsnog boterzacht. We zijn te snel tevreden met ‘kleinere dingen’, zoals vaderschapsverlof, wietteelt, taalles voor vluchtelingen. We moeten gaan voor de echt grote dingen”, waarschuwde Terlouw.

Eigenlijk was die waarschuwing overbodig. Huidig partijleider Alexander Pechtold kent maar al te goed de risico’s van regeren. Pechtold maakte het dertien jaar geleden zelf mee; hij was toen minister in het kabinet-Balkenende II. Zijn partij werd gemangeld; als enige progressieve partij in een centrumrechts kabinet bungelde D66 er maar wat bij. In de peilingen stond de partij op een gegeven moment zelfs op nul zetels.

Dit zal D66 niet nog een keer overkomen, zal Pechtold denken. Regeren, voor het eerst in jaren, moet juist het sluitstuk worden van de wederopbouw van de partij. Pas als D66 veilig de wal bereikt, na de woeste zeiltocht die het regeren samen met VVD, CDA en ChristenUnie ongetwijfeld gaat worden, zal de D66-leider tevreden zijn. Enige averij aan het schip heeft hij ingecalculeerd. Als de partij maar een behouden vaart maakt.

De strategie van Pechtold kent twee pijlers, zeggen bronnen op het Binnenhof. De eerste: eventuele teleurstellingen die D66-kiezers moeten verwerken vanwege het regeerakkoord, zo snel mogelijk achter de rug hebben. Het liefst voor de zomer. De tweede: zorgen dat D66 binnen de coalitie zo’n sterke positie heeft dat de andere drie regeringspartijen dit keer niet om D66 heen kunnen. Pechtold wil dat zijn partij onmisbaar is, ook nu zijn fractie opnieuw de enige progressieve partij is in een centrumrechts kabinet.

Makkelijk hebben de sociaal-liberalen het niet in deze eerste acht maanden. Even dreigde zelfs een rampscenario, al lijkt dat sinds deze week afgewend nu er zo goed als zeker géén referendum komt over de Donorwet van D66. Het nieuwe donorregister komt er. Minstens zo belangrijk, nu het referendum niet doorgaat: D66 hoeft in het land niet telkens uit te leggen waarom de partij sinds zij in de regering zit opeens tégen raadgevende referenda is.

Tegenvallers

Zo’n meevaller, richting het zomerreces, kan Pechtolds fractie goed gebruiken. De laatste tijd stapelden de tegenvallers zich op.

Het regeeravontuur begon aanvankelijk juist relatief kalm. De partij verkeerde maanden in feeststemming na de kabinetsformatie. “Wij zijn de grootste progressieve partij!”, juichte D66-vicepremier Kajsa Ollongren nog in de herfst, op het partijcongres. De leden waren dik tevreden met het regeerakkoord, al had D66 gevoelige concessies moeten doen, zoals het opgeven van het raadgevend referendum en het (voorlopig) uitblijven van een wet voor ‘voltooid leven’. Wat overheerste was pragmatisme: ook de achterban wil graag dat D66 weer eens het land meebestuurt.

Stemmentrekkers

Nog positiever werd de stemming toen Kamerlid Pia Dijkstra in februari haar plan voor ‘actieve donorregistratie’ aangenomen kreeg in de Eerste Kamer. Alle Nederlanders zijn voortaan orgaandonor, tenzij ze zelf registreren dat ze dat niet willen. Het was voor D66 een publicitair belangrijk moment. Dijkstra is één van de grote stemmentrekkers vanwege de medisch-ethische kwesties waarin de partij naar eigen zeggen ‘voorop wil lopen’. Na dat succes kon D66 met een gerust hart op campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen. Grote aantallen vrijwilligers stonden klaar in het land.

De eerste tegenwind stak op bij de uitslagen op 21 maart. De groene D66-ballonnen werden nog tevoorschijn gehaald, maar het resultaat viel knap tegen. D66 is niet langer de grootste in de meeste grote steden. Amsterdam en Utrecht raakte de partij kwijt aan concurrent GroenLinks, een zéér gevoelig verlies. Pechtold probeerde nog te relativeren: “Ik heb negen keer met D66 mogen winnen, deze keer leveren we wat in. We hadden vaak goud, we hebben nu zilver”.

De voorjaarsstormen hebben sindsdien het bootje van de sociaal-liberalen flink geraakt. Pechtold moest af en toe te hozen. De partij was steeds in het nieuws met onderwerpen waar D66-leden niet blij van konden worden. D66-minister Ollongren stond in de Tweede Kamer te verdedigen waarom raadgevende referenda zo snel mogelijk moeten verdwijnen, terwijl nota bene D66 zelf ooit aan de wieg stond van het raadgevend referendum. Kamerlid Kees Verhoeven moest de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (de ‘Sleepwet’) verdedigen - een wet waar D66 voordat zij regeerde, juist van alle partijen het meest kritisch op was geweest.

Kroonjuweel

D66 heeft het zichzelf lastig gemaakt. In plaats van te zeggen dat de nieuwe standpunten een verplichting uit het regeerakkoord zijn, koos de partij voor inhoudelijke verdediging. D66 zegt van gedachten te zijn veranderd over referenda. Het raadgevend referendum was sowieso geen echt ‘kroonjuweel’, want liever heeft D66 een correctief referendum, bezwoer fractievoorzitter Pechtold. “Dat is het echte referendum”. De komende jaren zal D66 dat alleen niet voor elkaar krijgen, weet hij, daarvoor is het veel te ingrijpend.

De D66-leden accepteren vooralsnog de koerswijziging, maar het gedoe over het referendum leverde de partij in de media veel negatieve publiciteit op. In jaren zijn er niet zoveel spotprenten over D66 verschenen - Pechtold kan een verzameling beginnen.

En daar blijft het niet bij. Concurrent GroenLinks verslaat D66 de afgelopen maanden steevast in de peilingen. De droom van D66 om een burgemeester te leveren in het voorheen ‘rode bolwerk’ Amsterdam, is zeer onzeker geworden. De partij heeft net een trits ministers en staatssecretarissen geleverd, de bak met kandidaten is vrijwel leeg. Dat een familievriend hem een appartement cadeau gaf, blijft Pechtold in de media achtervolgen.

GeenStijl

Veel tegenslagen waren ingecalculeerd. Maar het mogelijke referendum dat website GeenStijl wilde over de nieuwe donorwet, lag de partij aanvankelijk zwaar op de maag.

Bij de Tweede Kamerfractie van D66 lagen afgelopen week de ‘oorlogsdraaiboeken’ al klaar, voor het geval GeenStijl het referendum zou hebben binnengehaald. Het wachten was op de eindstand van de teller met handtekeningen. De fractie van D66 in de Tweede Kamer was op alles voorbereid. Er lag een compleet plan wat te doen om de Donorwet te redden bij een referendum. Artsen, deskundigen en patiëntenorganisaties zouden gemobiliseerd worden voor steun.

Lastig punt is ondertussen dat het binnen D66 begint te rommelen. De eerste kritische, opstandige leden hebben zich gemeld, zij willen ‘opfrissing’ van de partijideeën en vinden dat het referendum moet blijven.

Alleen

Waar regeringspartners elkaar normaliter elkaar te hulp schieten als er één in nood komt, hoeft D66 bij de Donorwet niet op assistentie te rekenen. De partij staat bij voorbaat alleen. De wet is namelijk geen kabinetsplan, het was de D66-fractie in de Tweede Kamer zelf die het bedacht. De onderlinge belofte om bij noodweer samen op te trekken, is dus niet van toepassing. Regeringspartijen VVD, CDA en ChristenUnie lopen sowieso niet zo warm voor de Donorwet. Pia Dijkstra had in haar eentje het land in gemoeten. En heel het land had dan kunnen zien hoe D66 er in deze bijzondere coalitie toch meteen weer zou bijbungelen.

Het lijkt met een sisser af te lopen. Een dezer dagen beslist de Kiesraad of er een laatste referendum komt. GeenStijl zegt dat er te weinig handtekeningen zijn.

De rampspoed met de Donorwet lijkt daarmee afgewend. Pechtolds strategie om voor de zomer de pijn van het regeerakkoord achter zich te laten, zou dus kunnen slagen. Het ziet er naar uit dat de Eerste Kamer haast maakt met het afschaffen van raadgevende referenda. De stemming wordt voor het zomerreces verwacht. Het zou D66 voorlopig van een hoofdpijndossier verlossen. Pechtold kan met gerust hart zijn vakantie gaan plannen.

Smeerolie

Ook de andere strategie - D66 onmisbaar maken binnen de coalitie - is volop in gang. Pechtold werpt zijn partij achter de schermen op als de smeerolie van Rutte III. Met de ChristenUnie is, na een moeizame start, uiteindelijk een goede verstandhouding opgebouwd. Zozeer zelfs dat een tweedeling dreigde: de ‘linksere’ CU en D66 tegenover de ‘rechtsere’ VVD en CDA. De laatste tijd probeert D66 ook juist de samenwerking te zoeken met het CDA, de andere middenpartij. Zijn zij het samen over iets eens, dan staat er opeens een stevig blok waar de andere twee partijen moeilijk omheen kunnen. Zo’n spilpositie voor zijn partij heeft Pechtold hard nodig nu D66 weer regeert.

Dividendmemo’s

Het werken aan de eenheid en de onmisbaarheid in de coalitie gaat soms ver. Van te voren beloofde Pechtold dat hij bewust niet zelf in het kabinet zou gaan zitten om de handen vrij te hebben voor ‘constructieve kritiek’ op het kabinetsbeleid. Het zou niet meer zo ‘klef’ worden als hij in de coalitie van VVD en PvdA had gezien, beloofde hij zijn achterban. Maar toen premier Mark Rutte in de problemen kwam over verzwegen memo’s uit kabinetsformatie, over de dividendbelasting, schoot juist Pechtold het kabinet wel erg enthousiast te hulp. Pechtold verzekerde dat er geen memo’s waren, en hielp de premier uit de problemen. Later moest hij toegeven: hij kende een memo, van de VVD. “Ik heb bijgedragen aan de verwarring”, erkende Pechtold.

Nog een maand te gaan, dan gaat de nieuwe coalitie voor het eerst op reces. Heeft D66 genoeg successen om uit te venten? Als er voor de zomer nog overeenstemming komt over een klimaatwet, kan de vlag uit bij D66. Zo niet, dan is de oogst voorlopig beperkt tot experimenten met legale wietteelt en een verbod op discriminatie van transgenders.

Eén troost: ook de andere coalitie- partijen hebben in het eerste jaar van regeren nog weinig grote successen geboekt. Pas vanaf Prinsjesdag begint het echte regeringsavontuur.

Lees ook: Onrust bij achterban D66: kritiek op partijleiding steekt de kop op

Ondanks de compromissen in het regeerakkoord bleef de achterban van D66 rustig. Nu is er alsnog protest.