Wat doen de andere partijen verkeerd dat zoveel Europeanen voor extreemrechts kiezen?
Mark Elchardus is professor emeritus sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel en opiniemaker bij De Morgen. Zijn bijdrage verschijnt wekelijks.
De verkiezing van Trump stuurde schokgolven door Europa. In de nacht van 8 op 9 november sneuvelden tal van zekerheden. De opvattingen, ideeën en impulsen die men in Vlaanderen probeerde te bedwingen achter een cordon sanitaire veroverden Washington. Zij verleiden ook steeds meer Europeanen. Velen reageerden daarop als verwende kinderen die bij verlies meteen de spelregels willen aanpassen. Democratie heet dan 'tirannie van de meerderheid'. De vraag lijkt me veeleer waarom die meerderheden en bijna-meerderheden er zijn? Waarom kiezen zoveel Europeanen voor het extreemrechtse ideeëngoed? Anders geformuleerd: wat doen de andere partijen verkeerd? Wel, vier dingen onder meer.
Ten eerste: miskennen dat mensen bewust voor dat extreemrechtse gedachtegoed kiezen. In de verklaringen en de plannen van de extreemrechtse en populistische partijen zien velen blijkbaar een meer aantrekkelijke toekomst dan in die van de andere politici. Beter dat glashard onder ogen te zien.
Het populistische electoraat wordt echter steevast voorgesteld als ongeïnformeerd, indien al niet ronduit dom, misleid, belogen en bedrogen. De oorzaak van die houding ligt in het optreden van de extreemrechtse politici, structurele leugenaars stuk voor stuk. Dat betekent echter niet dat de motieven van hun kiezers kunnen worden opzijgezet als verwaarloosbaar, met het gevolg dat geen ernstige poging wordt gedaan om te begrijpen welke zorgen en ervaringen steeds meer mensen naar extreemrechts drijft. Bij vele politieke partijen ontwikkelde zich een hardnekkige traditie van ontkenning. Kritiek wordt afgedaan als islamofobie of racisme. Een poging om onbevooroordeeld na te gaan in welke mate en op welke punten hij/zij terecht is, blijft achterwege. Weinig of niets wordt ondernomen om de wrevel die uit die kritiek blijkt weg te nemen.
Hoe kunnen mensen weer dichter bij elkaar komen? De media spelen hier een kwalijke rol. Zij laten bij voorkeur figuren aan het woord die willen en kunnen verdelen, van Filip Dewinter tot Abou Jahjah. Waarom doen zij niet gewoon wat mensen in degelijk gezelschap doen, kleinzielige ruziemakers straal negeren? Dat zou hun journalistieke integriteit heus niet schaden.
Manieren van ontmenselijking
Ten tweede worden mensen in het algemeen en vooral degenen die voor extremismen stemmen niet echt als mensen benaderd. Er zijn verschillende manieren van ontmenselijking. De teksten van de nazi's en van de islamisten laten duidelijk zien hoe Joden ontmenselijkt worden door ze voor te stellen op een manier die hen wezenlijke trekken van menselijkheid ontneemt. Vele progressieve denkers hebben een eigen strategie van ontmenselijking. Zelf hebben zij opvattingen, overtuigingen, ideologieën en inzichten, en zij pretenderen te spreken op basis daarvan. Zij zijn echter van oordeel dat de mensen over wie zij spreken dat alles missen. Die ontberen de gave van de overtuiging; reageren daarentegen als hersenloze mechaniekjes op de omstandigheden waarin zij geplaatst worden.
Die arrogante opstelling verklaart de populariteit van de even toonaangevende als onhoudbare theorie van de verliezers van de globalisering. Mensen hebben, volgens die theorie, negatieve houdingen tegenover moslims, staan sceptisch ten opzichte van vrijhandel en Europa en voelen zich aangetrokken door populistische of extreem-rechtse politici. Niet omdat zij ervaringen hebben die hen daartoe brengen, opvattingen huldigen die dat plausibel maken, maar gewoon omdat zij niet meekunnen met de nieuwe wereld, zich sociaal-economische bedreigd achten en als een dom mechaniekje daarop reageren.
Dezelfde ontmenselijking is schering en inslag bij het verklaren van de radicalisering van moslimjongeren. Dat heeft, zo wordt veelvuldig beweerd, weinig of niets met overtuiging te maken, maar is gewoon een reactie op een zwakke sociaal-economische positie.
Ik had ooit, een treinreis lang, de gelegenheid om met een verbaal onderlegde jihadist te praten. "God is alwetend", drukte hij me op het hart. "De wetten die hij maakt zijn perfect aangepast aan onze behoeften en onze natuur. Het zijn daarom de enige die ons gelukkig kunnen maken. Door de mens gemaakte wetten deugen niet. Zij zijn het product van de onderwerping van mens aan mens. Daarvan kunnen wij ons enkel bevrijden door totale onderwerping aan de perfecte wetten van God. Elk rechtschapen moslim streeft er dan ook naar iedereen, waar ook ter wereld, een kans te geven op die bevrijdende onderwerping. Dat is jihad."
Hij zei het kalm, glimlachend, met een geëtaleerde sereniteit die, toegegeven, op mijn zenuwen werkte. Hij zag er niet uit als iemand die wapens ter hand neemt of een rugzak met explosieven vult. Het lijkt me echter niet onwaarschijnlijk dat iemand die zo denkt overgaat tot extremistisch stemgedrag en zelfs tot geweld en terreur. Uit overtuiging, niet uit armoede.
Het zou niet in me zijn opgekomen die man te zeggen: "U denkt zo omdat uw inkomen te laag is". Niet alleen omdat we beiden in een eersteklas-Thalyscoupé reisden en hij bijzonder elegant gekleed was, maar vooral omdat men op die manier de ander niet als volwaardige gesprekspartner erkent. Sommige overtuigingen zijn radicaal incompatibel, maar wie mensen de gave van de overtuiging ontzegt, bereikt hen nooit; kan enkel over hen, nooit met hen praten.
Mensen die voor extremismen stemmen, worden voorgesteld als ongeïnformeerd of dom. Zo wordt geen poging gedaan om hun zorgen te begrijpen
Ten derde worden mensen dikwijls benaderd als een soort bekrompen egoïsten. Vandaag treden rechts en extreemrechts hun kiezers tegemoet op basis van maatschappijvisies, met de vraag: in welke samenleving willen wij leven? Centrumpartijen en linkse partijen daarentegen benaderen hun kiezers - niet exclusief, wel hoofdzakelijk - in verband met hun persoonlijke, materiële belangen. Dat spreekt vele mensen niet aan, gewoon omdat zij niet egocentrisch zijn. Zij maken politieke keuzes veel meer op basis van wat zij denken dat goed is voor de samenleving en voor iedereen dan op basis van hun persoonlijke belangen. What's in it for me, is niet hun eerste zorg. Wat gebeurt er met ons allen? Daar is het hen om te doen.
Ten vierde is er dat ontmoedigende verwarren tussen willen en kunnen. Al te vaak wordt gezegd dat er geen alternatief is, dat we niets kunnen doen. Tot walgens toe hoorde ik beweren dat Europa de vluchtelingen niet kan tegenhouden. Terwijl het toch duidelijk is dat de mensen die dat zeggen bedoelen dat zij de vluchtelingen niet willen tegenhouden, omdat zij die mensen willen helpen, het asielrecht willen respecteren, menselijk willen zijn. Wie dat wil, zou zijn medeburgers beter waarschuwen dat men vluchtelingen wel degelijk kan tegenhouden.
De voorzitster van het extreemrechtse Alternative für Deutschland zei dat men maar op hen moet schieten als zij tegen de hekken drummen. Een paar maanden later behaalde haar partij dubbel zoveel stemmen als Merkel in Merkels eigen kieskring. Na de oorlog was de etnische homogeniteit in Duitsland veel groter dan bij het begin van de jaren 30. Een decennium volstond. Gruwel is mogelijk en lijkt vandaag soms akelig dichtbij. Onder zulke omstandigheden is het onverantwoord, wraakroepend om te geloven dat je wensen de enige mogelijke werkelijkheid zijn.
Belang van de samenleving
Mensen terug veroveren voor de goede samenleving is in de eerste plaats een kwestie van respect: aannemen dat zij redenen hebben voor de keuzes die zij maken en voor de kritiek die zij uiten; beseffen dat zij politieke keuzes maken met het oog op de samenleving die zij wensen, niet in de eerste plaats op basis van hun eigenbelang; hun de gave van de overtuiging gunnen; met en niet alleen over hen praten; duidelijk zeggen wat men wil; in detail uittekenen hoe dat werkelijkheid kan worden.
Democratie is niet alleen een politiek stelsel, het is ook en in de eerste plaats een ingesteldheid.