Hoelang nog laat Erdogan de schrijvers met rust?

Journalisten, academici, ­activisten – president ­Recep ­Tayyip Erdogan en zijn ­gevangenbewaarders weten wel raad met ze. Het vrije woord staat zwaar onder druk in Turkije. Tientallen kranten zijn gesloten. Een eenvoudige tweet kan al een aanklacht opleveren wegens ‘propageren van terrorisme’. Tegenstanders van de regering moeten uitkijken wat ze zeggen.

Eén categorie ontbreekt nogal opvallend in bovenstaand rijtje: schrijvers. Romans lijken te ontsnappen aan de heksenjacht die sinds de mislukte staatsgreep van juli 2016 is geopend op dissidente geluiden. Turkse fictie – ook de maatschappijkritische – is vrijelijk te koop in de boekwinkels van Istanbul, Ankara en andere Turkse steden. De literatuur als veilige ­haven?

‘Ik ken niet één schrijver die de afgelopen twee jaar is opgepakt of aangeklaagd wegens zijn of haar boek’, zegt Zeynep Oral, schrijver en voorzitter van de Turkse afdeling van de internationale schrijversorganisatie PEN International.

Het klinkt tegenstrijdig, want bijna in één adem zegt Oral dat zij en andere PEN-leden het grootste deel van hun tijd besteden aan het volgen en bijwonen van rechtszaken en aan het steunen van schrijvers die gevangen zitten.

Een handjevol auteurs hoorde de afgelopen twee jaar een celdeur achter zich in het slot vallen. Sommigen zijn weer op vrije voeten. Het aantal is niet eenduidig vast te stellen, want vaak gaat het om journalisten die óók weleens een roman of non-fictieboek schrijven. Zij worden vervolgd niet vanwege hun boeken, maar vanwege hun journalistieke activiteiten of uitlatingen in het openbaar.

Censuur

PEN-voorzitter Oral is een energieke vrouw die er mede dankzij haar krullende bos blond haar veel jonger uitziet dan de 72 jaar die zij telt. Met die ervaring weet zij dat Turkije een lange traditie heeft van censuur op boeken, een die ruimschoots voorafgaat aan de regeerperiode (sinds 2002) van­ ­Erdogan en zijn AK-partij. ‘Het gaat ver terug. Het werk van Nazim Hikmet, communist en onze grootste dichter, was jarenlang niet verkrijgbaar.’

Oral heeft in haar leven drie militaire staatsgrepen meegemaakt en ‘na elke coup werden boeken verboden’. Een van haar toneelstukken trof dat lot. In de jaren tachtig hadden de machthebbers het vooral gemunt op het linkse gedachtengoed. Ook Bertold Brecht stond enige tijd op de zwarte lijst.

Verder is het ‘schenden van de goede zeden’ – alles wat op seksueel gebied over het randje gaat – een constante in het beleid van de censuur­autoriteiten. Vaak betreft het westerse auteurs. Uitgever Irfan Sanci kwam acht jaar geleden in de problemen door de ‘obsceniteiten’ in een bundel van de 19de-eeuwse Franse dichter Guillaume Apollinaire. In de jaren tachtig was het, bijvoorbeeld, de beurt aan de Amerikaan Henry Miller met zijn seksueel expliciete Tropic of Cancer.

‘Vergeleken met de militaire coups beleven we nu de slechtste periode’, zegt Oral. ‘Vroeger kende je de regels van het spel, wat kon en wat niet kon. Maar nu zijn er geen regels. Iedereen kan elk moment worden opgepakt. Iemand hoeft maar je naam te noemen. De president heeft het openlijk gezegd: geef je buren aan.

‘Europa en de VS begrijpen dat niet. De westerse wereld heeft mede schuld aan wat nu gebeurt in Turkije. Het Westen besloot dat de gematigde islam erg goed zou zijn voor ons land. Dus ze hebben Erdogan van meet af aan aangemoedigd. Maar toen zei hij al: democratie is als een tram, wanneer je je bestemming hebt bereikt, kun je uitstappen.’

Niche

Niet goed duidelijk is waarom de literatuur buiten schot blijft. Mogelijk heeft het te maken met het aanzien, ook internationaal, van romanciers. Mogelijk ook is de literatuur een te kleine niche om echt bedreigend te kunnen zijn. Oral deelt die opvatting. ‘Ja, het is minder gevaarlijk. Heel weinig mensen in Turkije lezen boeken. Daarom zijn de autoriteiten er niet bang voor.’

‘De afgelopen dertig jaar hadden romanciers weinig problemen met wat zij in fictie schreven’, zei Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk tegen The New York Times. ‘Ik kreeg alleen last met de regering door mijn ­interviews en korte politieke essays.’

Eigenlijk heeft de rechter zich sinds het aantreden van de AKP-regering in 2002 maar één keer gebogen over een Turkse roman. Dat was, in 2006, De bastaard van Istanbul van Elif Shafak, de populairste auteur van Turkije. Zij had haar personages laten praten over de Armeense genocide, een brisant onderwerp in Turkije.

Voor de goede orde: het was niet de regering die Shafak voor de rechter sleepte, maar een particulier, een rechts-nationalistische advocaat. De aanklager trok de aanklacht zelfs in, omdat volgens hem geen sprake was van het ‘beledigen van de Turkse natie’, het merkwaardige artikel 301 van het wetboek van strafrecht. In hoger beroep werd de schrijfster – die twee jaar met een lijfwacht door het leven ging – vrijgesproken.

Bastion van persvrijheid

Zeynep Oral doet haar verhaal op de redactieburelen in Istanbul van de links-­seculiere krant Cumhuriyet. De schrijfster, die achttien non-fictiewerken op haar naam heeft staan, is er columnist. Verder noemt ze zichzelf ‘vredesactivist en feminist’. Ooit was ze de assistent in Turkije van de Afro-Amerikaanse schrijver en burgerrechtenactivist James Baldwin.

Cumhuriyet is het laatste bastion van de persvrijheid in Turkije, maar dat gaat wel tegen een prijs. Tegen ­zeventien redacteuren lopen straf­zaken wegens steun aan het ‘terrorisme’ van de Gülenbeweging en de Koerdische PKK.

Een van hen is Ahmet Sik. Hij werd in 2011 vervolgd wegens zijn boek Het leger van de Imam, waarin hij nota bene aantoonde dat de Gülenbeweging diepgaand was geïnfiltreerd in het staatsapparaat. President Erdogan en prediker Gülen waren toen nog bondgenoten, vandaar de strafzaak. Siks boek werd al verboden voor het was uitgegeven, het zat in zijn computer. Erdogan zei bij die gelegenheid dat ‘boeken gevaarlijker kunnen zijn dan een bom’. Inmiddels zijn de zaken 180 graden gedraaid en wordt Sik beschuldigd van gülenisme.

‘Zo idioot kan het lopen in Turkije’, zegt Oral. ‘Op elk moment kunnen ze toeslaan. De ene keer is het immoraliteit, dan weer is het terrorisme. De afgelopen twee jaar uiteraard vooral het laatste.’

De zaak-Sik, zegt boekenredacteur Eray Ak van Cumhuriyet, toont overigens ook de achilleshiel van de censuur: technologie. Binnen de kortste keren had Het leger van de Imam via internet een massaal bereik gevonden. Toen werd het alsnog op papier uitgegeven. ‘Daarom weten de autoriteiten niet wat ze met boeken aanmoeten. Een boek is minder vluchtig dan een krant. Elk verboden boek vindt zijn weg naar het publiek.’

Gevoel van onveiligheid

De willekeur creëert een gevoel van onveiligheid en intimidatie dat op een ongrijpbare manier invloed heeft op het klimaat van vrije meningsuiting. Voorwaardelijke straffen hangen als een zwaard van Damocles ­boven menig scribentenhoofd. ­Mensen bedenken zich wel twee keer voor ze iets zeggen – of schrijven – waarmee ze in de problemen kunnen komen. Ook Oral zelf zegt tijdens het gesprek eenmaal nadrukkelijk: ‘Schrijf dat maar niet op.’

Met een soort van weemoed denkt ze terug aan mannen als de drie jaar geleden overleden Yasar Kemal, een van de belangrijkste schrijvers van Koerdische oorsprong, en auteur-­humorist Aziz Nesin, gestorven in 1995. Kemal ‘gaf altijd fel commentaar op de politieke toestand’ en ­Nesin nam met zijn vlijmscherpe tong alles en iedereen op de hak.

Kom daar maar eens om, in het Turkije van sultan Erdogan. Voorzichtigheid is troef. Heeft dat ook invloed op wat romanciers hun personages laten zeggen, doen en beleven? Wordt er meer dan voorheen tussen de regels door geschreven? Niemand die het weet. Auteurs zelf zullen niet geneigd zijn mondeling toe te lichten wat zij niet hebben durven opschrijven.

Is er, kortom, sprake van zelfcensuur?

Zeker, zegt romancier Elif Shafak in een interview met onlinekrant ­Euobserver. ‘Op grote schaal. Ook al vinden schrijvers het te gênant om over te praten.’

‘Hoogstwaarschijnlijk wel’, bevestigt Oral, met een blik van verstandhouding. ‘Als iemand zegt ‘Ik doe niet aan zelfcensuur’ – geloof het niet.

Ik denk dat iedereen zichzelf censureert.’