Machtiger aan de zijlijn

'Nederland moet Nederland blijven', zei Mark Rutte zondag bij Zomergasten. Het was geen spontane ingeving. In mei gebruikte de premier die zin ook al op een partijcongres van de VVD. Halbe Zijlstra oogstte er eveneens applaus mee: 'Voor mij is het duidelijk. Nederland moet Nederland blijven.'

Echo van Wilders

Het is een echo van Geert Wilders. In het verleden heeft de PVV-leider meerdere keren hetzelfde gezegd. In 2007 besloot hij een column op GeenStijl met de zin: 'Nederland moet Nederland blijven.' Hij herhaalde de boodschap in de Tweede Kamer, in 2015 bij de presentatie van een boek van Martin Bosma én dit jaar nog bij een lezing in Brussel. De woorden van Wilders zijn de woorden van de VVD.

Het kan toeval zijn, maar het is ook een illustratie van de informele macht van de PVV-leider. Om met zijn adjudant Martin Bosma te spreken: 'Taal is een frontlijn.' Wie de taal beheerst, domineert de discussie.

Wilders blijft het debat domineren, terwijl hij strikt genomen machteloos is. Niemand wil met hem samenwerken; Er moet een wonder gebeuren wil hij nog in een kabinet komen. Wilders zelf creëert voortdurend omstandigheden die zijn kansen op het pluche verkleinen. Niet zo gek, want hij heeft nu minstens zoveel invloed als toen hij nog gedoger was en ingesnoerd werd door de Haagse praktijk van geven en nemen. Hij is verbannen naar de politieke wildernis, maar de rest blijft toch luisteren.

Wilders houdt vol dat hij wil regeren, maar dat hij werkelijk nog geïnteresseerd is in geformaliseerde macht wordt door bijna iedereen betwijfeld. Hij koos voor het isolement toen hij in 2012 de deur van het Catshuis achter zich dichttrok. In 2014 blies hij definitief de aftocht met zijn 'minder, minder'-uitspraken.

Veelzeggend was ook de presentatie van zijn verkiezingsprogramma twee weken geleden. Eén A4'tje. Zonder vooraankondiging op Facebook gezet, inclusief nonchalante zinnen als: 'Geen geld meer naar ontwikkelingshulp, windmolens, kunst, innovatie, omroep enz.' Wie echt van plan is te regeren, levert zijn plannen niet in op 'een bierviltje', meent een rivaal. Ook GeenStijl was 'in rouw' door het radicale miniprogramma. 'Dit stoot mensen terecht af.'

Wilders zelf hult zich in nevelen over zijn motieven om nu een enkelvoudig blaadje met plannen op internet te gooien, terwijl hij in het verleden nog 'gewone' programma's van vijftig pagina's of meer presenteerde in Nieuwspoort. Zonder ironie: 'Ik ben niet zo van de transparantie.'

Labiel familiebedrijf

De geheimzinnigheid moet volgens voormalige medestanders vooral amateurisme verhullen. De organisatie van de PVV is bevroren in de tijd. De partij blijft ook na tien jaar een labiel familiebedrijf, geplaagd door serieafsplitsingen en curieuze personele problemen - van 'de brievenbusplasser' uit 2010 tot een drugsverslaafde persoonlijk woordvoerder uit 2016.

Zolang Wilders geen regeringsverantwoordelijkheid draagt, is het amper een probleem. In de oppositie kan hij alles zelf bepalen, alleen bijgestaan door vertrouwelingen als Sietse Fritsma en Barry Madlener.

Tijdens het kabinet-Rutte I was er nog wekelijks overleg met VVD en CDA en bijna dagelijks telefoon- en sms-verkeer met Rutte en vicepremier Maxime Verhagen. Het gedoogkabinet was ook een manier om de PVV in te kapselen, om Wilders vast te ketenen aan compromissen.

Wilders gedijde niet onder die belemmeringen, herinnert toenmalig minister van Integratie Gerd Leers zich. 'Hij was nooit in zijn hummetje. Telde nooit zijn zegeningen. We hebben echt vooruitgang geboekt, bijvoorbeeld op het vlak van gezinshereniging, maar dan was ik nog niet terug uit Brussel en dan kraakte hij het al weer af. Wilders is zo overtuigd van zijn eigen gelijk dat een compromis niet genoeg is. Ik geloof niet dat hij daar echt in geïnteresseerd is. Voor hem is het alles of niks.'

Stramien

Leers verwacht niet dat Wilders zich ooit nog 'in het stramien van een regeerakkoord laat persen'. 'Ik denk dat hij de inschatting heeft gemaakt dat het beter is om andere partijen in zijn richting te laten opschuiven. En dat is ook gebeurd. Iedereen is opgeschoven. De man is in staat om boorputten te slaan in de samenleving en te voelen wat er borrelt, diep onder de grond.'

De gedoogconstructie met Wilders was voor veel mensen een gruwel, maar de opluchting over het politieke isolement van de PVV dat volgde, heeft niet lang standgehouden. Om precies te zijn: tot het begin van de vluchtelingencrisis. Toen werd duidelijk hoe ruig en onvoorspelbaar de invloed is van een PVV die aan niets of niemand gebonden is.

Geert Wilders ontpopte zich tot de zelfbenoemde leider van 'het verzet' tegen de opname van asielzoekers. Inspraakavonden liepen uit de hand, wethouders en burgemeesters kwamen in de verdrukking, angstige buurtbewoners blokkeerden straten. Op Twitter bleef Wilders strooien met de hashtag #kominverzet. 'In het land heerst wanhoop en woede. Ik begrijp die wanhoop. Ik deel die woede.'

In de Tweede Kamer sprak Wilders over 'een asieltsunami' van 'testosteronbommen' en 'allahu akbar roepend tuig'. 'Honderden terroristen lopen nu ongestoord door onze straten.' De Tweede Kamer was 'een nepparlement', Rutte een keizer zonder kleren: 'U bent alleen nog op papier premier.'

Wie de werkelijke premier was, liet zich raden: Wilders, de man in de politieke wildernis.

Volksbeweging

De PVV is in al zijn gammelheid toch een soort volksbeweging. 'Wilders krijgt al jarenlang duizenden mailtjes per dag, meestal van mensen uit volksbuurten', zegt een voormalige medewerker die anoniem wil blijven. 'Die berichten vormen zijn thermometer. Ze zeggen ook iets over wat er speelt. Die mensen nemen niet voor niets de moeite om te schrijven. Iemand als Pechtold krijgt dat soort mails niet. Die moet langs de deuren, maar dan krijg je niet alles te horen.'

Die mails bepalen de modus operandi van Wilders, zegt deze voormalige medewerker. 'Geert denkt alleen vanuit zijn kiezer. Hij denkt er nooit over na wat andere partijen vinden of wat media vinden.'

Als Wilders radicaliseert, radicaliseert zijn inbox. Andere partijen mogen zijn opvattingen verfoeien, ze nemen zijn 'politieke gevoel' wel nog steeds serieus. Dat geeft hem macht, zonder dat iemand het hoeft toe te geven.

Anders dan in landen als Duitsland, Oostenrijk of Zweden is er in Nederland nooit politiek draagvlak geweest voor een Willkommenskultur. VVD en PvdA waren het er vorige zomer snel over eens dat de hoge asielinstroom 'onhoudbaar' was. Volgens een ingewijde was er in de coalitie angst voor 'maatschappelijke ontwrichting', ook vanwege Wilders, de man die 'een revolte' voorspelde.

Onzekerheid

De kentering kwam pas na de vluchtelingendeal met Turkije, een akkoord waar zowel Samsom als Rutte nu de verantwoordelijkheid voor opeist. 'Wilders is in paniek', zei Rutte in maart triomfantelijk. 'Het thema waar hij de afgelopen maanden veel plezier aan heeft beleefd, zijn wij aan het aanpakken. Dat is goed nieuws voor Nederland, slecht nieuws voor de PVV.'

Ook andere partijen hebben de hoop dat de verkiezingsuitslag voor de PVV in maart weer tegenvalt. Toch blijft de kwetsbaarheid voelbaar. 'Veel hangt af van de Turkije-deal,' zegt een VVD'er. 'Die moet overeind blijven.' En er moet voor de verkiezingen geen terroristische aanslag in Nederland plaatsvinden, zegt een oppositiebron bezorgd. 'Als dat wel gebeurt, haalt Wilders veertig zetels.'

Het tekent de onzekerheid. Wilders is geïsoleerd en tegelijkertijd nog alom aanwezig, net als de thema's die hij aansnijdt.

Zo is de PVV-leider al tijden de grote voorvechter van een vertrek uit de EU, een Nexit. Dat leek heel lang niet alleen een kansloze zaak, maar ook een thema dat niet leefde in Nederland. Zelfs toen David Cameron in Groot-Brittannië een referendum aankondigde, duidde weinig erop dat het virus de Noordzee zou oversteken. Uit peilingen bleek dat vier op de vijf Nederlanders niks voor een Nexit voelde.

Nexit

Toch waren andere partijen toen al bezorgd dat Wilders weer een diepe onderstroom had aangeboord. Een prominente VVD'er zei achter de schermen dat hij geloofde dat de afkeer van de EU veel groter was dan de peilingen aangaven. Afgelopen juni kwam opeens de bevestiging van dat voorgevoel. Uit een onderzoek van EenVandaag bleek niet alleen dat een meerderheid van de bevolking een referendum wilde, 48 procent zou ook voor uittreding stemmen. Nog maar 45 procent was tegen een Nexit.

Na de chaos in het Verenigd Koninkrijk is de animo weer afgenomen, maar het thema is niet weg. Een Nexit is ver weg, maar het enthousiasme erover geeft heel het Binnenhof te denken. Alle partijen lopen nu op eieren als het thema Europa aan de orde komt.

Ook bij een onderwerp als het vrije verkeer van werknemers voltrok zich zo'n proces: de buitensporige ideeën van Wilders bereiken uiteindelijk de mainstream. In 2012 fulmineerde de PVV-leider over 'de overlast, vervuiling en verdringing op de arbeidsmarkt'. Nederland was volgens hem 'een paradijs voor Oost-Europese bendes' en 'roekeloos rijdende Oostbloktruckers' die 'een bom onder het sociale stelsel' legden.

Code oranje

Het kabinet reageerde gegeneerd op die filippica, maar toen Wilders weer veilig in de oppositie zat, bleek het thema niet verdwenen. In 2013 kondigde minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher 'code oranje' af vanwege de negatieve gevolgen van het vrije verkeer van personen. 'Op sommige plekken staan de dijken op doorbreken', schreef Asscher in een opiniestuk. En: 'Het heeft geen zin de klachten van degenen die hierdoor worden geraakt af te doen als het gebruikelijke gemopper over 'buitenlanders'.'

Dat is de parodox van Wilders. Als gedoger kreeg hij niks voor elkaar op dit thema. Eenmaal in de oppositie ging het kabinet ermee aan de slag. Dat gebeurt wel op een totaal andere manier dan Wilders wil - Asscher probeert in Europa de regels aan te scherpen - maar binnen een coalitie was dat niet anders geweest. Zoals Rutte zondag zei: 'In een land als Nederland is macht relatief. Je moet ein-de-loos onderhandelen.'

Wilders kan nu doen wat hij wil. Genegeerd wordt hij toch niet. Dat blijkt ook bij een ander verkiezingsthema met zijn geurspoor: de Nederlandse identiteit. Alle partijen zijn daar nu mee bezig: van de VVD tot GroenLinks. Wie zijn we? Wat bindt ons?

Ze begeven zich daarmee meer dan ooit op het terrein van Wilders. Alles wat hij doet, heeft te maken met identiteit en soevereiniteit. Hij verweert zich tegen de Europese superstaat, de bemoeizuchtige Brusselse technocraten, internationale verdragen, de euro, immigranten, open grenzen: alles wat 'Ons Nederland' in zijn ogen bedreigt.

De grootste bedreiging is volgens Wilders uiteraard de islam. En ook dat wereldbeeld is nu in verwaterde vorm overgenomen door andere partijen. Tenminste, dat constateert Tunahan Kuzu, afgesplitst PvdA-Kamerlid en nu leider van Denk, een partij die zich ziet als tegengif voor Wilders.

Halalzwemmen

'Ze nemen allemaal het frame van Wilders over', zegt Kuzu. 'Moslims in Nederland worden nu constant aangesproken als een potentieel gevaar. We hebben met het CDA een christelijke partij die meer over de islam praat dan over christelijke waarden. We hebben PVV-aanhangers die meer Koranverzen uit hun hoofd kennen dan de gemiddelde moslim. We hebben een liberale partij, de VVD, die meer bezig is met zaken als halalzwemmen en het verdwijnen van de paaseitjes bij de HEMA dan met het beschermen van individuele vrijheden. Dat is de invloed van Wilders.'

Andere partijen begeven zich op dun ijs met de nationale identiteit als verkiezingsthema. Wilders zelf definieert nooit wat hij onder 'Ons Nederland' verstaat. Toen iemand vroeg wat hij toch bedoelde met de door hem zo vaak aangehaalde 'christelijke waarden', zei Wilders: 'Een van de christelijke waarden is dat we moeten opkomen voor ons eigen volk.'

Wilders blijft niet voor niets vaag. Nederlanders hebben heel uiteenlopende definities van 'onze gedeelde waarden'. Op verzoek van de Tweede Kamer deed het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) er al onderzoek naar. Conclusie: er is geen catalogus te maken van waarden die iedereen deelt. Het SCP wijst ook op de risico's van zo'n onderneming: of de geformuleerde waarden zijn te algemeen en daarmee 'nietszeggend', of ze zijn te bijzonder waardoor ze mensen 'uitsluiten en diskwalificeren'.

Toch gaan de rivalen van Wilders zich er nu aan wagen. Het is een thema dat blijkbaar niet te negeren valt, net als al die andere thema's die de PVV-leider met zijn informele macht op de agenda duwt.

Is Wilders zelf tevreden?

De PVV-leider voelt naar eigen zeggen geen enkele genoegdoening nu zijn thema's zo prominent spelen in de campagne - 'al zou je dat misschien verwachten'. 'Voor de verkiezingen komt de VVD nu met teksten die ik al vijftien jaar gebruik. Maar uit hun mond zijn het holle frasen, totaal vrijblijvend.'

Wilders ziet in zijn eigen programma de enige oplossing: grenzen dicht, Nexit, moskeeën dicht.

Er is geen enkele partij die hem dat wil nazeggen, maar ze luisteren wel. Wilders staat alleen en toch is zijn rol niet uitgespeeld. Integendeel.