De iconische foto van Merkel en Trump toont iets heel anders

Een beeld zegt meer dan duizend woorden, luidt de wijsheid van de reclamemaker. En dat werd dit weekend weer bewezen door de tienduizenden woorden die besteed zijn aan dat ene beeld van de G7-top met Merkel die zich naar Trump toebuigt, omgeven door andere regeringsleiders. “De foto die alles zegt”, kopte het AD. “Het zit ‘m in de compositie: de Amerikaanse president tegenover zijn oude bondgenoten. En in de lichaamstaal: Merkel offensief voorover gebogen, de armen van Trump defensief gekruist voor zijn borst. In dit ene beeld lijken de bizar verlopen G7-top van afgelopen weekend en de nieuwe verhoudingen in de wereld perfect samengevat.”

Net als Joop liet de Volkskrant zien dat er ook andere beelden van het moment bestaan, beelden die weer duizenden andere woorden zeggen. “Er is een variant die iets eerder, of later, vanuit het zelfde perspectief werd genomen. Er wordt gelachen; je zou van een ontspannen moment kunnen spreken. Maar dat is niet de foto die de Duitsers wilden laten zien.”

Een beeld zegt natuurlijk geen duizend woorden. Integendeel, een beeld als dit is populair omdat het bevestigt wat we al denken. Nieuwe informatie bevat het dramatisch gevangen moment niet. Het is ook tekenend dat de foto niet is gemaakt door een journalist maar door een persvoorlichter van Merkel. In andere tijden heette dat propaganda: beelden die dienen om beleid te promoten. Nu gaat het beeld rond als ‘de nieuwsfoto van het jaar’ en vergiftigt het de journalistiek. Het is te simpel om dat louter de media te verwijten, het is onderdeel van een hele cultuur waar we allemaal deel van uit maken.

De afgelopen maand las ik The Image: A Guide to Pseudo-events in America , een boek van de Amerikaanse historicus Daniel Boorstin. Het is geschreven in 1962 maar duikt de laatste tijd weer overal op omdat het zo goed inzicht biedt in het tijdperk waar we nu in leven, van Donald Trump tot Kim Kardashian. Boorstin beschrijft hoe de ontwikkeling van massamedia er sinds de 19e eeuw toe heeft geleid dat het beeld belangrijker is geworden dan de werkelijkheid. En beeld moet dan in de ruimste zin opgevat worden.

Hij zet bijvoorbeeld het ontstaan uiteen van het fenomeen dat we hier kennen als ‘BN-ers’, mensen die bekend zijn omdat ze bekend zijn. Zij vormden de opmaat naar de geregisseerde ‘echte werkelijkheid’ van reality-tv die ons uiteindelijk deze president heeft bezorgd. Trump zelf herkennen we in zijn beschrijving van de beroemde showman P.T. Barnum (1810-1891) die zijn publiek voortdurend belazerde en juist daarom heel populair werd. Ik kan het boek dan ook iedereen aanraden.

Een van de vele interessante constateringen van Boorstin is dat de beeldcultuur er toe heeft geleid dat het imago het ideaal heeft verdrongen. Een ideaal is iets waar je naar streeft, misschien wel het onmogelijke. Een imago daarentegen is iets waar je in past. Voldoen aan je imago is je schikken naar het beeld dat anderen van je hebben, vaak eerst door jezelf geschapen. BN’ers en politici zijn met niets anders bezig. Het is je misschien al eens opgevallen: Trump heeft geen idealen, alleen maar imago.

Het gevolg van die ontwikkeling is dat waarheid niet meer belangrijk is, constateert Boorstin. De eis van waarheid heeft plaats gemaakt voor ‘geloofwaardigheid’, als het maar echt overkomt. Fijntjes merkt hij op dat een verzameling feiten tegenwoordig ‘non-fictie’ wordt genoemd, als iets dat afwijkt van het normale. Trek de lijn door naar vijftig jaar later en je ziet dat wat ooit gewoon journalistiek heette nu een speciale niche is geworden: fact-checking.

Boorstin stelt dat we beelden niet gebruiken om de wereld te onderzoeken maar om onszelf te bewonderen. De selfie zoals we die nu kennen was toen nog niet uitgevonden. Boorstin ziet het dan ook in iets anders terug, de kiekjes van toeristen. Je zegt niet ‘kijk, de Mona Lisa’ maar ‘kijk, dit is mijn foto van de Mona Lisa’. Dat jezelf centraal stellen gaat in het verlengde van de redenering ook op voor de G7-foto. Het is niet de G7-top, het is het beeld dat je er graag van ziet, een bevestiging van je opvatting. ‘Zo zie ik het’. Daarom ging deze perfecte compositie zondag miljoenen keren de wereld over.

Dat is natuurlijk allemaal te herleiden tot een vorm van narcisme, een menselijke neiging waar conservatieve cultuurpessimisten als Boorstin zich al eeuwenlang graag aan ergeren en die de laatste tijd ook erg populair is. Er gaat geen dag voorbij of je hoort iemand wel voor narcist uitgemaakt worden. Het valt ook niet te ontkennen dat Trump een narcist is, die elk moment aangrijpt om over zichzelf te beginnen en amper interesse in anderen toont. Dat laat de foto trouwens ook mooi zien.

De opleving van het narcisme wordt nog eens aangejaagd door de sociale media, de toverspiegel die altijd onder handbereik is om ons zelfbeeld op te poetsen, al dan niet door dat van anderen te bedoezelen. ‘Kijk dit ben ik’, in alle aspecten.

Ik had er nooit bij stilgestaan maar Boorstin wijst er op dat de term narcisme verwant is aan narcose, het begrip voor een staat van inertie, van nietsdoen. De Narcissus uit de Griekse mythologie, die zo verliefd was op zijn zelfbeeld, gaf zich ook aan die inertie over en ging er uiteindelijk dood aan omdat hij niets anders deed dan naar zijn spiegelbeeld staren en niet meer at of dronk. Dat het zo’n oude Griekse mythe is laat trouwens meteen zien dat het minder exclusief van deze tijd is dan de cultuurpessimist graag denkt.

De relatie tussen narcisme en narcose is wel de andere kant van die iconische foto en van de bewering dat een beeld meer zegt dan duizend woorden. Een beeld neem je in een seconde tot je, om duizend woorden te lezen moet je moeite doen, de tijd nemen. Er is meer energie en aandacht besteed aan het ene beeld van de G7-top dan aan het werkelijke verloop of de inhoud van de topontmoeting. Zo’n top gaat immers om ingewikkelde vraagstukken en moeizame onderhandelingen, daar moet je je in verdiepen als je er wat van wilt vinden.

Bedenk dat eens de volgende keer dat je weer een iconisch beeld krijgt gepresenteerd van een politieke gebeurtenis: hoeveel je eigenlijk weet van wat je ziet en vooral ook wat je er niet van weet. Dat laatste kun je moeilijk verhelpen door nog meer beelden te bekijken maar met een paar duizend woorden kom je vaak een heel eind.