Direct naar artikelinhoud
Wilders' speech

Dit maakt Wilders' speech zo sterk

Geert Wilders in de rechtbank op Schiphol afgelopen woensdag in de zaak rond de minder Marokkanen-uitspraken van de PVV-leider

Het slotpleidooi van Geert Wilders in zijn proces maakte veel los. Wat was de boodschap en waarom kwam die áán? Een retoricus en historicus ontleden.

De vorm

Grappig, Wilders begint met een trucje dat Trump ook gebruikt, net als Fox News, dat items vaak begint met de zin: 'Some people say...'. Een manier om je boodschap over te brengen, zonder deze voor eigen rekening te nemen. Wilders: "Toen ik besloot hier vandaag het laatste woord te voeren, was de reactie van heel veel mensen in mijn omgeving dat het zinloos is. (...) Dat uit alles blijkt dat u me al veroordeeld heeft". Zo maakt hij de rechtbank verdacht zonder dit te hoeven onderbouwen.

Deze speech is retorisch heel fraai. Krachtige, memorabele zinnen. De taal is beeldend, eenvoudig en helder.

Wat me vooral opvalt: de speech is persoonlijker dan andere speeches van Wilders. Niet alleen is 'ik' het woord dat het vaakst terugkomt (85 keer in 3364 woorden) - dat gegeven op zich zegt nog niet zo veel - maar hij beschrijft heel gedetailleerd hoe hij onder constante dreiging moet leven. En dat raakt je. Dat hij zijn brievenbus niet meer mag legen, dat hij bij elke bijeenkomst een kogelvrij vest aan moet, dat er agenten voor de deur staan als hij naar de wc gaat.

Lars Duursma, oprichter en directeur van Debatrix. Specialiseert zich in speeches, debatten, framing en overtuigingskracht.

Wij-gevoel

In de politiek worden speeches vaak zo geschreven dat ze moeiteloos door anderen kunnen worden uitgesproken. Deze speech is anders. Deze had alleen Wilders kunnen houden. Dat maakt hem sterk: de boodschap valt samen met de boodschapper. Wat dat betreft doet het me denken aan de toespraak van Michelle Obama op de Democratische Conventie deze zomer, waarin ze vertelt hoe haar kinderen in een gepantserd busje naar school moesten.

Het knappe is tegelijkertijd: de speech gáát niet om Wilders. Hij eindigt met: "Spreek óns vrij." Hij zet zich neer als iemand die opkomt voor anderen, en die vertolkt wat velen denken. Dat wij-gevoel maakte de speeches van Barack Obama zo sterk: 'Yes we can'.

Deze combinatie van een persoonlijke inslag én het vertolken van een wij-gevoel maakt dat een speech de grootste impact heeft. Je inspireert niet als je het alleen maar over jezelf hebt. Hoe het niet moet zag je bijvoorbeeld in de speech van Bram Moszkovicz, toen die aantrad als lijsttrekker van VNL. Hij had het alleen over zijn eigen ik, hij stond daar duidelijk alleen maar voor zichzelf. Dat sloeg bij niemand aan.

Deze combinatie van een persoonlijke inslag én het vertolken van een wij-gevoel maakt dat een speech de grootste impact heeft

Persoonlijke verhaal

Het doel van deze speech blijkt duidelijk uit de vorm. Wilders richt zich niet tot de rechters maar tot de mensen thuis. Hij kiest voor een aantal eenvoudige redenen waarom hij niet vervolgd moet worden, redenen die mensen makkelijk kunnen onthouden en aan anderen kunnen uitleggen. Dat Marokkanen geen ras zijn. Dat kun je in één zin vertellen aan je buren. Met deze speech geeft hij zijn aanhangers munitie om zichzelf en anderen te overtuigen dat Wilders onterecht vervolgd wordt. Daarom zette hij hem ook direct online, op Twitter en op zijn site.

Hij zette er ook direct een Engelstalige versie bij. Dat geeft mij de indruk dat veel dingen in zijn verhaal bedoeld zijn voor buitenlandse donateurs. Je ziet dat de speeches die Wilders in het buitenland geeft vaker zijn persoonlijke verhaal benadrukken. Dat doet het goed als je geld wil ophalen.

Wilders kan zichzelf in de Kamer nog wel eens overschreeuwen. Ik zeg altijd: laat de microfoon het werk doen. Dat deed hij nu. Hij was strijdbaar, maar beheerst. Boos, zonder te schreeuwen. Ingetogen woede komt harder aan.

Hij was strijdbaar, maar beheerst. Boos, zonder te schreeuwen

De inhoud

Deze speech is een schoolvoorbeeld van populistische politiek.

Dat blijkt uit hoe Wilders zichzelf positioneert: niet als individu, maar als de belangenbehartiger van het 'volk'. Hij vertegenwoordigt natuurlijk alleen zijn eigen kiezers, maar laat de grootte van die groep bewust in het vage, om de suggestie te wekken dat hij namens het hele land spreekt. In de speech zie je hoe hij speelt met de aantallen en de grootte telkens een beetje oprekt. Eerst heeft hij het alleen over zijn kiezers: 'een miljoen' mensen. Vervolgens over de te verwachten kiezers op 15 maart: '2 miljoen'. Later heeft hij het over 'half Nederland'. Aan het eind simpelweg over 'het Nederlandse volk'.

Op twijfel zul je populisten niet betrappen. In deze speech spreekt een man die geen greintje twijfel kent, die zijn kracht ontleent aan de absolute overtuiging dat hij de énige is die weet wat de 'gewone mensen' denken, voelen en willen. Voortdurend zegt hij dat. Wilders kent het volk beter dan zijn rechters: "Uw chauffeur, uw tuinier, uw huisarts of uw huishoudelijke hulp, de vriendin van de griffier, uw fysiotherapeut, de verpleegster in het verpleeghuis van uw ouders of de bakker bij u in de buurt. Zij hebben mij gekozen om namens hen te spreken. Ik ben hun woordvoerder, hun verkozene. Ik zeg wat zij denken. Ik spreek namens hen."

De 'verkozene': het klinkt haast messiaans. Wilders neemt het namens het volk op tegen de 'elite', een tweede wezenskenmerk van het populisme. Achter de rechtbank staat de 'gevestigde orde'; de rechters zijn marionetten, handlangers. Tegen deze elite is het volk in een historische strijd verwikkeld. Wilders gaat terug naar de Gouden Eeuw, het glorieuze begin. Via het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog komt hij bij het heden.

Georgi Verbeeck is hoogleraar moderne geschiedenis en politieke cultuur aan de KU Leuven en de Universiteit Maastricht

Mond van het volk

Wat opvalt is zijn nadruk op vrijheid: de kernwaarde van de Nederlandse identiteit. Die vrijheid is altijd bedreigd geweest, van de strijd tegen de Spanjaarden tot nu in de rechtbank op Schiphol. Hierin verschilt Wilders van andere populisten. Het Front National of het Vlaams Belang, bijvoorbeeld, zijn autoritairder, je ziet er een soort etnisch nationalisme. Wilders komt uit een liberale traditie, zijn nationalisme smaakt anders, het is een soort verheerlijking van een vrijheidsideaal. Vrijheid als synoniem van Nederland.

Wilders presenteert zich niet alleen als vertolker van het volk, maar ook als belichaming van de toekomst. Als visionair. Hij klinkt in deze speech haast profetisch. Hij eindigt optimistisch, vanuit zijn optiek gezien dan. In de hele wereld steekt een 'democratische revolte' de kop op, het onmondig gehouden volk pikt het niet langer. Wij zullen overwinnen, zegt Wilders. De kern van Nederland - de vrijheid - zal zegevieren, zoals het altijd al zegevierde. Hij waarschuwt de rechters: "Zorg ervoor dat je aan de goede kant van de geschiedenis staat."

Die belofte van een afrekening doet een beetje denken aan Trump. Die beloofde dat ook: Clinton achter tralies. Daar lijkt niets van te gebeuren. Het is pure retoriek, beeldspraak. Dat lijkt me ook bij Wilders het geval. Populisme is naar zijn aard opportunistisch: je werkt niet vanuit vaste basisprincipes of een ideologie, maar kan beloftes ook zomaar weer inslikken. Ook Wilders is geen ideoloog. Hij is de mond van het volk, dat geeft hem een vrijbrief.

Wilders presenteert zich niet alleen als vertolker van het volk, maar ook als belichaming van de toekomst