Schaamtecultuur onder Marokkanen hindert oplossen misdaad

Een oprecht excuus telt in de westerse schuldcultuur zeven ingrediënten. Het begint met een ferm 'sorry'. Daarna spreek je hardop uit waar je de fout in ging: 'Sorry, ik heb een kras op je auto gemaakt.' Hans Kaldenbach, die schrijft en adviseert over straatcultuur: "Zelfs als iemand je heeft zien stelen, zeg je: ik heb dat gestolen." Het derde ingrediënt: je moet het berouwvol brengen, met spijt, deemoed, nederigheid.

Je wordt geacht je misstap te herstellen en - ingrediënt vijf - je moet een reden geven voor je wangedrag. Maar niet: 'Je liet je laptop slingeren, geen wonder dat ik die heb mee­genomen.' Je moet de schuld bij jezelf leggen, zoals: 'Sorry, ik had een zwak moment.' Zes is beterschap beloven en zeven: een berisping lijdzaam ondergaan. "Dus als je wordt uitgefoeterd kun je niet zeggen: hou maar op, nou weet ik het wel."

Op de crèche wordt een dreumes die met een rammelaar het duplobouwwerk van een groepsgenoot aan gruzelementen slaat al gecorrigeerd en ingeleid in de codes van het oprechte excuus: toegeven, sorry zeggen, hand geven - klaar.

Juf Marije
Hoe zit dat dan met knullen die duidelijk herkenbaar op bewakingsbeelden staan en toch blijven ontkennen? Is dat stoerdoenerij, zijn dat leugens uit eigenbelang of ligt het genuanceerder? Dat laatste, zegt Rachid Berragiy. Zijn bedrijf BeHr Groep Nederland traint politiekorpsen in 'multicultureel vakmanschap'.

Toen Berragiy in de jaren negentig als agent bij de politie begon, verbaasde hij zich over de expliciete wijze van ondervragen. Hij zag ook de worsteling van verdachten die zijn opgegroeid in een schaamtecultuur, waar het gebruik is om gevoelige zaken juist te omzeilen. "Ik dacht: hoe kan ik mensen zonder gezichtsverlies laten bekennen?" Hij ontwikkelde methodes die in de korpsen worden ingezet.

Als Berragiy de schaamtecultuur wil duiden, dan gaat hij terug naar juf Marije van de basisschool, die hem leerde dat hij moest toegeven als hij iets verkeerd had gedaan. "Toen ik dat deed kreeg ik een knuffel van de juf, plakker op mijn hand, ik was het kind van de dag."

Dat motiveerde. Dus toen hij twee weken later iets op de grond liet kletteren, dit keer thuis, bracht hij zijn nieuwe levensles in de praktijk. "Mijn vader vroeg: 'Heb jij dat gedaan?' Ik keek hem aan en zei: 'Ja.' Kreeg ik me toch een opdonder. Mijn vader was diep beledigd. Hij zei: 'Je kijkt me aan, en je vertelt ook nog dat je het gedaan hebt. Je schaamt je niet. Alsof je er trots op bent.'"

Maar Rachid schaamde zich wel. Dat was precies waarom hij aanvankelijk bij juf Marije ontkende en wegkeek. "De wijze waarop mensen uit een schaamtecultuur bekennen, herkennen wij in Nederland niet als bekennen."

Ze voelen zich voor schut staan, zegt Berragiy. Dat is ook waarom agenten zo weinig informatie loskrijgen van de ouders. "In een schaamte­cultuur voedt de gemeenschap op: de buurman, de juf, de tante, de trainer. Als zo'n jongen dan de fout in gaat, is dat niet alleen het probleem van de ouder, maar van de hele buurt." Respect en loyaliteit naar de gemeenschap winnen het van een bekentenis.

Berragiy heeft het daarom liever over een loya­liteitscultuur. "Het gaat ook niet om etniciteit. Een cultuur die schaamte kent, zien we ook bij sommige beroepsgroepen, zoals de politie, waarbij loyaliteit vaak belangrijker is dan eerlijk zijn. Je valt een collega niet af." De Nederlandse filosoof Andreas Kinneging spreekt, op zijn beurt, over eerethiek en gewetensethiek.

Heterdaad
Terug naar de jaren negentig. Politieagent Berragiy was opgeleid met de Van der Steenmethode: breng slecht nieuws zo snel mogelijk, en vang dan de emoties - frustratie, boosheid, agressie - op. Een mokerslag voor mensen uit een schaamtecultuur, zegt Berragiy.

"Alles wordt benoemd om de feiten helder te krijgen. Zelfs bij een heterdaad vraagt de agent: heb jij dat gedaan? Ik snap hem vanuit de schuldcultuur, want daarin moet iemand in de gelegenheid worden gesteld om zijn verhaal te vertellen. Maar in een schaamtecultuur ben je eigenlijk zout in de wond aan het strooien. 'Je ziet het me doen, ik baal als een stekker en dan vraag je: heb jij het gedaan? Nee, je moeder. Nou goed.'"

Wat volgt is een clash: De jongen reageert niet, de agent raakt geïrriteerd en zegt: 'Heb op zijn minst het fatsoen om me aan te kijken en geef antwoord op de vragen die ik stel.'

Begrijpelijk van die agent toch? "Ja, maar het is wettelijk bepaald dat een verdachte niet hoeft mee te werken aan zijn veroordeling en dus mag liegen. Als dat je irriteert, dan denk ik: get a life, ga in therapie, maar doe professioneel."

"Als een agent begrijpt dat een jongen bekent door naar de grond te kijken, kan hij daarmee verder. Dan kan hij tegen de verdachte zeggen: ik zie dat je toegeeft, maar dit is onvoldoende voor de zaak, dus wij moeten samen gaan kijken, hoe pijnlijk het ook is, om te verwoorden wat er is gebeurd."

Straatcultuur
Waarom zou zo'n jongen dat doen? Omdat rechters en officieren ook geïrriteerd raken door glashard ontkennende verdachten. Als er geen berouw wordt getoond, wordt de kans op recidive groter geacht en dreigt een hogere straf. Leg dát aan de verdachte uit, zegt Berragiy. "De rechter gaat met die blik op de grond niet snappen dat je bekent, Mustafa, dus laten we kijken hoe we dit gaan verwoorden."

Berragiy weet dat veel mensen vlekken krijgen bij de term schaamtecultuur. "Dat is omdat het gedrag van deze jongens vaak schaamteloos is. 'Wat bedoel je, schaamtecultuur? Kijk hoe hij me bejegent, joh.'"

Hans Kaldenbach denkt dan ook dat er iets anders meespeelt: de straatcultuur. "Als je een vent bent, beken je niet. Je gaat die klootzak van een rechter de waarheid toch niet zeggen: waar bemoeit hij zich mee?!"

Wat het ook is, straat- of schaamtecultuur: als je niks doet om het te begrijpen, dan rest alleen de clash tussen de verdachte en de agent. Berragiy: "Ik heb geen begrip voor wat die jongens doen, maar ik wil het wel begrijpen."

Lees ook: Schaamtecultuur onder criminele Marokkaanse Amsterdammers