Gerechtigheid in MH17 is geen reële verwachting

Oei, oei, als nu maar niemand gaat denken dat er echt ook wat van komt. De dag van het ‘grote nieuws’, waarop Nederland en Australië Rusland ‘officieel aansprakelijk’ stelden, riep bij mij vooral deernis op. Al die brave journalisten die in de camera zeiden dat dit „een hele grote stap” is, „niet zomaar iets”, een „doorbraak” etc. En dan de premier die de „onderste steen boven” heeft beloofd en dat „gerechtigheid” voor de slachtoffers van de MH17 ramp een „erezaak” is. Was dat wel wijsheid, al die retoriek en passie? Het Recht denderde onder trompetgeschal de publieke arena binnen – nu komt alles goed. Immers: staatsaansprakelijkheid!

Ik moest zelf pijlsnel gaan opzoeken wat dat mocht betekenen. Het blijkt vooral een uitnodiging, hooguit een dringend aanbod om te (mogen) onderhandelen en wel over een gezamenlijk probleem dat het andere land waarschijnlijk heeft veroorzaakt. Die dat dan eerst ook nog moet erkennen. Feitelijk een diplomatieke procedure in een volkenrechtelijk jasje, gericht op schadevergoeding, niet op enige vorm van straf. Recht ‘afdwingen’ of daders ‘afstraffen’, ho maar. Dit is de wereld van afspraken, bemiddeling, mogelijk arbitrage.

Gelukkig waren er ook juristen die de ballon mochten laten leeglopen. De heldere Marieke de Hoon van de VU (Nieuwsuur) en het oude kanon Mischa Wladimiroff (Buitenhof). Van hen leerde de burger dat internationaal publiek recht vooral een ad hoc keuzemenu is voor landen die iets wensen op te lossen. Waarbij zich in deze casus een complex landschap van verdragen, tribunalen en hoven openbaart. Met drie eisende en twee veroorzakende landen, twee vliegtuigmaatschappijen, slachtoffers uit vier landen, een oorlogshandeling in een ‘rebellengebied’ door anonieme daders – juridisch een kluwen van rechtsgebieden.

We hoorden Wladimiroff dan ook zeggen dat „procederen het minst verstandige is” en dat het sleutelbegrip in deze „prestigekwestie” „coulance” is, ofwel goede wil. De Hoon beval hooguit procederen in Straatsburg aan, bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Daar is Rusland immers ondertekenaar; burgers kunnen daar individueel klagen, wat een grote groep nabestaanden ook al heeft gedaan. Nederland zou daar als lidstaat ook zelf een klacht kunnen indienen; sinds 1956 hebben lidstaten elkaar zo’n 24 keer gedagvaard. Alleen is Rusland zich al een poosje aan het Hof aan het onttrekken – sinds 2015 mogen Russische rechters de meestal onwelkome uitspraken uit Straatsburg wettelijk negeren. Dus of ze komen meedoen? Ik betwijfel het.

Direct uitvoerbare of afdwingbare juridische uitspraken zijn niet te verwachten. Dat geldt ook voor het strafproces dat het OM in Nederland voorbereidt. De kans dat Rusland eventuele verdachten uitlevert, is minimaal. Naarmate landen groter en sterker zijn is de behoefte om internationale juridische fora te erkennen kleiner. Ook rechtspolitiek is Realpolitik. Dat het Verenigd Koninkrijk in de Lockerbiezaak het Libië onder Khadaffi naar een ad hoc ‘Scottish Court in the Netherlands’ te Zeist wist te krijgen, is van een andere orde. Poetin zal alleen bewegen als het ooit een Russisch eigenbelang wordt om het dossier MH17 te sluiten. Bijvoorbeeld omdat het in de weg ligt bij andere, belangrijker kwesties. Omdat verzoening over MH17 een nuttig ruilmiddel is in een ander conflict. Dat kan morgen zijn, maar ‘nooit’ kan ook.

Wat mij bij zo’n juridisch hoeramoment vooral bezwaart, is dat internationaal recht als een toverdoos wordt gepresenteerd die per definitie ‘gerechtigheid’ produceert. Dat is niet zo. Ik hoor Blok en Rutte zeggen dat het „jaren” kan gaan duren, dat „dit dossier in stappen” behandeld moet worden – en dat we „zullen zien waar we uitkomen”. Maar dat de uitkomst ook kan zijn dat we straks met de „onderste steen boven” in de hand daar vervolgens niks mee kunnen aanvangen, wordt verzwegen. Behalve gefrustreerd en boos zijn.

Dus, lieve mensen, dit kan zomaar fout gaan. Rutte en Blok lijken ons iets te beloven. Maar dat kunnen ze helemaal niet. Volkenrecht, arbitrage, Hoven van Justitie, luchtvaartverdragen – ze staan allemaal op lemen voeten van politiek opportunisme, juridische voorbehouden, uitzonderingsclausules en hogere belangen. Laat je dus niks wijsmaken.