Loopt het democratische tijdperk ten einde?

Het is misschien niet zoals een professor in de politicologie het hoort te brengen, maar voor Harvardhoogleraar Yascha Mounk is de situatie dringend genoeg: de democratie is in gevaar. Niet omdat in Italië op dit moment een merkwaardig amalgaam van populistische krachten aan het werk is, niet omdat twee jaar geleden ene Donald Trump de Amerikaanse president werd, maar omdat Mounk ziet dat over de hele wereld steeds minder mensen het belangrijk vinden. Een sterke leider is ook een goed idee, zeggen ze. Of zelfs: laat het leger ons maar leiden.

Yascha Mounk is een jonge professor aan het Amerikaanse Harvard en dé politicoloog van het moment. Als er iets is waar hij zich zorgen over maakt, dan is het wel de gestage opmars van het populisme. Dit is hoe Mounks nieuwste boek begint: "Er zijn lange decennia waarin de geschiedenis langzaam vooruit kruipt. Er worden verkiezingen gewonnen en verloren, wetten aangenomen en teruggetrokken, nieuwe sterren geboren en legendes naar het graf gedragen. [..] Er zijn ook jaren waarin alles in één klap verandert. Waarin politieke nieuwkomers het toneel bestormen, waarin kiezers allemaal tegelijk vragen om beleid dat gisteren nog ondenkbaar leek. Zo'n moment is het nu."

Het boek van Mounk heet 'The people versus democracy' - het volk tegen de democratie. Want van al het onderzoek dat hij deed is hij van de mening van het volk het meest geschrokken: minder dan een derde van de millennials in de Verenigde Staten vindt het belangrijk dat de democratie een essentieel deel van hun land is. Waar twintig jaar geleden één op de zes Duitsers zei dat hun land gebaat zou zijn bij een 'sterke leider', is dat nu één op de drie. In het Verenigd Koninkrijk verlangt zelfs de helft van de mensen naar een stevig autoritair leidersfiguur. Zo kan hij doorgaan: in ieder land in Europa wijzen de statistieken dezelfde kant op. De mensen lijken de democratie zat.

"Er is geen twijfel mogelijk dat we ons in een populistisch moment bevinden. De vraag is of dit zal uitdijen tot een populistisch tijdperk", schreef hij op.

Een korte uitleg van wat Mounk onder democratie verstaat is misschien op zijn plaats. Wat hij bedoelt, noemt hij zelf steeds 'liberal democracy' - in Nederland vertalen we dat met 'constitutionele democratie'. Dat is een democratie die gestoeld is op een grondwet en waarin kiezers via een parlement het beleid bepalen. Precies die staatsvorm waarvan een andere grote politicoloog, Francis Fukuyama, dertig jaar geleden nog dacht dat hij zou alle andere staatsvormen zou overwinnen. 'Het einde van de geschiedenis', noemde Fuku- yama het. Het liep allemaal een beetje anders.

Mounk is van zichzelf geen Amerikaan. Hij groeide op in Duitsland, in een Pools-Joods gezin. Hij was er lang een fervent lid van de sociaal-democratische partij, de SPD. Via Cambridge belandde hij in de VS, een levensloop die veroorzaakte dat hij zowel Europese als Amerikaanse politiek is blijven onderzoeken. Van die Duitse sociaal-democraten heeft hij zich inmiddels afgekeerd. Hij schreef er drie jaar geleden een lange verklaring over, die gepubliceerd werd in Die Zeit.

Geert Wilders

Deze dagen gaat het even niet over de Duitse politiek. Nu gaat het over Italië. Dat land, het eerste land dat door het proces popularisering ging, is 'nu toe aan zijn tweede generatie populisten', schreef Mounk in zijn boek. De eerste heette Berlusconi.

Geert Wilders komt er ook in voor, als meesterpopulist. "Waar de meeste populisten een verbod willen op minaretten of moskeeën, wil Wilders de Koran verbieden." Geen enkele andere populistische leider gaat zo ver als hij.

Afgelopen week was Mounk in het Verenigd Koninkrijk. Tijdens een lezing, woendagavond in Londen, noemde hij het ingrijpen van de Italiaanse president 'een fout'. "Het is inderdaad erg onprettig, die coalitie van Lega - een partij die openlijk racistisch is, een erg onprettige partij - en de linksige Vijfsterenbeweging. Die coalitie bewijst dat het populisme sterker is dan de oude verdeling tussen links en rechts. Maar dat de president weigerde het kabinet te benoemen, is in mijn ogen toch een fout. Hij had de normen van het democratische systeem moeten respecteren. Nu zullen de populisten bij nieuwe verkiezingen nog sterker terugkomen."

De reactie van de Italiaanse president is volgens Mounk de standaardreactie van velen. "We kunnen niet zeggen: zij zijn fout en dan op de oude voet verder gaan." In zijn boek gebruikt hij het verhaal van de Franse ingenieur die twee eeuwen terug door Napoleon naar Engeland werd gestuurd. Hij moest daar gaan kijken naar een nieuwe uitvinding: een trein. Mounk: "Hij zag het apparaat heen en weer rijden. Hij keek naar zijn berekeningen en naar die trein. Heen en weer, net als dat apparaat. En hij schreef naar huis: het werkt niet. Het kan niet werken. Hij geloofde het gewoon niet." Precies zo, denkt Mounk, kijken oude politici, wetenschappers en journalisten naar de opkomst van populisme. "Ze zeggen dat het niet kan." Iedere keer gebeurt het opnieuw: men denkt dat Britten niet voor Brexit stemmen, dat Amerikanen Trump doorzien.

Stabiel populisme

Tegelijk zijn de tekenen onmiskenbaar. Mounk schrijft hoe hij in 1989 zag hoe in Duitsland de mensen massaal de straat op gingen voor de democratie. "Nu doen ze dat opnieuw, maar dan tegen wat ze de 'Lügenpresse' noemen." In Londen vertelt Mounk een volle zaal met lezers van The Guardian wat velen nog steeds niet onder ogen durven te zien: "De opkomst van het populisme is 25 jaar geleden begonnen en sindsdien overal bijzonder stabiel gegroeid. Nu kiest ongeveer een kwart van de kiezers voor populistische partijen. Vijf jaar geleden kregen de eerste populistische partijen meerderheden."

Het zijn geen uitzonderingen, zegt Mounk. Het is niet alleen Wilders, of alleen Le Pen, alleen Hongarije of Polen. Trump is geen foutje van de geschiedenis. Het is een algemene trend.

Over hoe die trend ontstond heeft hij zo zijn ideeën. "De eerste oorzaak is dat de welvaartsgroei tot stilstand is gekomen", zegt hij in Londen. "Een eeuw lang was het zo dat iemands kinderen het beter zouden hebben dan de ouders, en diens kinderen opnieuw. Dat is niet langer het geval. De groei is gestagneerd. Ook was het zo dat mensen het idee hadden dat hun ideeën vertolkt werden in het parlement. Ook dat is niet meer zo.

"Mensen waren nooit echt heel dol op politici. Maar omdat hun omstandigheden verbeterden, gaven ze hen het voordeel van de twijfel. Nu kan de politieke kaste weinig meer voor ze betekenen. Dus denken ze: kom, we gooien wat stront - kijken wat er gebeurt.

"De tweede oorzaak is dat de meeste democratieën, behalve misschien in de Verenigde Staten en Canada, gestoeld zijn op een samenleving waar maar één etniciteit aanwezig was. Dat is in een razend tempo veranderd. In Italië steeg het aantal immigranten in tien jaar van één naar vier miljoen, in Duitsland van twee naar zeventien miljoen. Dat is een belangrijk stemmotief."

Social media

En dan is er nog een derde oorzaak: de opkomst van sociale media, die het mogelijk maakt dat ieders stem in gelijke mate gehoord kan worden. "De massamedia hebben niet langer een poortwachtersrol. Ze kunnen ongewenste geluiden niet meer bij de mensen weghouden."

Er zitten, zegt Mounk, ook fouten in de democratieën zelf. Die zijn eigenlijk minder democratisch dan ooit het idee was - zelf noemt hij ze zelfs 'ondemocratisch'. Politieke leiders zijn te veel een klasse op zichzelf geworden - in klachten van populisten over een politieke elite zit een kern van waarheid. "Zij zijn hoogopgeleid, wonen in stadscentra, omringd door mensen met geld en lobbyisten. Het is niet per se zo dat ze die willen bevoordelen, maar ze begrijpen elkaar erg goed. Plus: het parlement heeft in de loop der tijd veel minder te zeggen gekregen. Allerlei belangrijke beslissingen worden genomen door instituten waarop geen democratische controle is: centrale banken, de Europese Commissie. Mensen zeggen: 'Ik heb toch niks te zeggen'.

"Populisten houden er erg van om die instituten aan te vallen. Ze zeggen: die instituten zijn er alleen om de elite van banen te voorzien, om ons zeggenschap te ontnemen. Ze maken de oplossing simpel: de enige reden dat dingen fout gaan is dat. Als je nou op mij stemt, dan spreek ik namens het volk. Dan schaf ik die instituten af en dan is het probleem ook weg."

"In Hongarije kun je zien wat er daarna kan gebeuren. Orbán heeft alle vrije media de mond gesnoerd. Als je het mij vraagt, is Hongarije nu geen democratie meer. Zo gaat het. Er is geen coup, geen revolutie. Er wordt langs democratische weg iemand gekozen die dan de democratie afschaft."

Nieuwe Piketty

Maar Mounks missie is niet om de mensen alleen maar te vertellen wat het gevaar is, hij wil ook de wereld redden. Het is de reden dat hij onafgebroken zijn boodschap aan de man brengt: op CNN, in Tedx talks, in een wekelijkse column op Slate.com en in een podcast-serie die hij 'the good fight' heeft genoemd. In de Volkskrant werd Mounk al 'de nieuwe Piketty' genoemd - beiden zijn academici met een sterk verlangen de wereld te verbeteren. De ondertitel van Mounks in maart verschenen boek is niet voor niets: ' How to save our freedom'.

(Tekst gaat verder onder video)

Hij heeft een aantal hoofdstukken gewijd aan mogelijk oplossingen. De eerste is de meest ouderwetse: ga de straat op. "Populisten zeggen dat ze namens het volk spreken", zegt hij. "Je moet laten zien dat dat niet zo is." Die aanpak, zegt hij, hielp in Zuid-Korea tegen president Park. Ook zou mensen veel beter moeten worden geleerd waarom ze in een democratie leven, welke vrijheden ze hebben, wat het alternatief is. "Jongeren hebben geen idee hoe het is in een ander systeem", schrijft hij. In Londen: "Je wil niet weten hoeveel mensen Poetin een interessant figuur vinden."

Hij pleit voor een 'inclusief nationalisme', waarin politieke leiders benadrukken 'wat ons bindt in plaats van wat ons scheidt' en hij zou willen dat politici over immigratie-beperkingen gingen praten. "Daar kun je het dan mee eens zijn of niet, maar of je iedereen moet binnenlaten, wie wel en wie niet, is een legitieme vraag." Ook schrijft hij over het belang van voldoende huisvesting en een minder ongelijke inkomensverdeling.

"Ik ben helemaal geen pessimist", zegt hij in Londen. We hebben een vrijheid waar we voor kunnen vechten. Er staat veel op het spel, maar we kunnen veel doen."

Lees ook: Wat is populisme?

Populisten die aan de macht komen, binden niet in, zoals vaak wordt gedacht. Ze proberen dan juist de basale democratische rechten in te perken, waarschuwt populismekenner Jan-Werner Müller in zijn nieuwe boek.

Het populisme is een modeverschijnsel

De waarschuwing van de Kamervoorzitter dat zijn spreektijd erop zat, antwoordde boer Koekoek: “Meneer de voorzitter, ik vind het jammer dat de tijd zo snel voorbijgaat, zowel in het algemeen als op dit moment, nu ik op het katheder van de Tweede Kamer sta om de regering goede aanwijzingen te geven.”

Tot slot: Populisme is nog niet overwonnen

De democratie moet niet worden gekaapt door politici die willens en wetens kiezers lokken met onrealistische voorstellen en daarbij niet terugschrikken het recht van minderheden aan te tasten.