Een gekozen burgemeester? Referenda? Waarom meer democratie helemaal niets oplost

Het boek 'De overspannen democratie', dat gisteren verscheen, is volgens auteur Gijs van Oenen een tragische analyse van de democratie. Tragisch, omdat de meest hardnekkige problemen in de democratie meestal ontstaan uit de beste bedoelingen. De kiezer voelt zich bijvoorbeeld niet vertegenwoordigd door bestaande partijen. Steeds meer nichepartijen schieten als paddenstoelen uit de grond.

Met negatieve gevolgen voor juist de representatieve democratie. Van Oenen citeert in zijn boek een aanhanger van een populistische partij, die uiteindelijk concludeert dat hij zelf de beste politieke partij is. Geen partij voldoet precies aan zijn eisen en wensen, al is de lijst partijen in Nederland inmiddels bijna eindeloos.

De democratie is vrijwel onomstreden in de westerse wereld, maar wat nu precies democratie is, valt niet of nauwelijks te definiëren. Van Oenen waagt zich er dan ook niet aan. Duidelijk is wel dat de verwachtingen van de democratie steeds verder zijn opgeschroefd.

Meer en meer wordt er een tegenstelling verondersteld tussen burger en overheid. Die kloof zou te overbruggen zijn met méér democratie, met meer oor van de overheid en met meer inspraak van de burger. Zeker onder populistische politieke stromingen geldt de vaste regel dat meer democratie uiteindelijk elk probleem zal oplossen. Van Oenen: "Je zou daartegenover kunnen stellen dat de kloof tussen overheid en burger niet het probleem is dat met democratie moet worden opgelost, maar democratie juist definieert. Zonder onderscheid tussen burger en overheid geen democratie. Zo bezien zou je kunnen stellen dat de kloof juist te klein is om een democratie goed te laten functioneren: de verwachtingen zijn veel te hoog, juist bijgestelde verwachtingen maken dat de democratie brengt wat er van verwacht wordt".

Achterkamertjes

De kritiek, zo valt Van Oenen op, is vrijwel nooit echt inhoudelijk. "Vooral ontevredenheid met het stelsel voert de boventoon. Dat alles in achterkamertjes wordt bedisseld bijvoorbeeld. Terwijl er gegronde redenen zijn af en toe de beslotenheid van een kamer op te zoeken. Dat is noodzakelijk onderdeel van het spel."

Van Oenen wijst op de commotie die ontstond rond de opvolging van Piet Hein Donner als vice-president van de Raad van State. "Dat de Raad van State zelf meer betrokken wil worden bij de opvolging, kan ik begrijpen. Maar waarom moet het een publiek debat worden? Dat de binnenkamers daarbij aan bod komen is niet meer dan logisch. Zonder gaat niet. Het is een smeermiddel dat democratie juist mogelijk maakt."

"De ultieme gedachte van het hedendaags populisme is dat politici allemaal plucheplakkers zijn. Maar dat is het probleem helemaal niet. Het probleem is dat we te veel verwachten van democratie."

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Van Oenen concludeert dat het democratisch stelsel aan zijn eigen tegenstellingen ten onder zou kunnen gaan. Het stelsel is overbelast en de verwachtingen zijn overspannen. Maar is dit niet een wat pessimistische analyse? "Nee zeg, hoe kom je erbij? Ik zou juist willen stellen dat deze analyse zou kunnen bijdragen aan het wegnemen van al te veel boosheid in de samenleving. We gaan alleen gebukt onder de last bewuste burgers te moeten zijn. Mede door het neoliberalisme van het einde van de vorige eeuw zijn we allemaal opgevoed met het idee dat de samenleving maakbaar is, dat democratie elk probleem op zal lossen. Nu dat niet zo is, wordt de schuldige gezocht. Dat kan de democratie zelf zijn of de Europese Unie, het maakt niet uit."

Tragisch geval

De vraag van de burger om meer invloed is een proces dat inherent is aan democratie. In filosofentaal: het is de dialectiek van democratie. Eigenlijk, aldus Van Oenen, een tragisch geval. De overheid doet zijn best aan de vraag van de burger te voldoen, maar dat is vervolgens brandstof om meer te vragen. In dat verband ziet Van Oenen de oprichting van bijvoorbeeld het Sociaal en Cultureel Planbureau. "De overheid kreeg meer en meer behoefte aan kennis over wat de burger denkt en wat de burger allemaal wil. Het SCP is een antwoord op die behoefte. De overheid weet inmiddels veel over de behoeften en overwegingen van de burger. Het verwijt dat de politiek in een ivoren toren zit, is eigenlijk onbegrijpelijk."

De roep om meer democratie is geen exclusieve eis van een bepaalde bevolkingsgroep, al zal dat onder bijvoorbeeld hogeropgeleiden minder zijn. Van Oenen: "Je zou kunnen stellen dat juist de elite nog de netwerken heeft om de onmogelijkheden in de democratie te omzeilen. Zij hebben meer middelen om wensen te realiseren. Zo bezien zijn het vooral de lagere klassen die niet het profijt krijgen van de democratie die ervan verwacht werd".

Oplossing

De spanning tussen verwachtingen en wat een democratie uiteindelijk vermag is naar de overtuiging van Van Oenen niet op te lossen. "En dat terwijl er enorme problemen om een antwoord vragen: de vrije markt loopt tegen haar grenzen op, het klimaatprobleem groeit ons boven het hoofd en zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan."

De oplossing ligt in ieder geval niet in meer institutionele vormen van democratie. Voor bijvoorbeeld het referendum geldt: het wekt nieuwe verwachtingen die uiteindelijk niet kunnen worden waargemaakt. Ook van andere, meer innovatieve oplossingen verwacht Van Oenen geen heil. "Je hebt het behoorlijk invloedrijke boek 'Tegen verkiezingen' van de Vlaming David van Reybrouck, waarin hij ervoor pleit op te houden met verkiezingen en elke burger via loting een tijd de rol van volksvertegenwoordiger te laten spelen. Ook dat voorstel heeft geen antwoord op de te groot groeiende verwachtingen. Het vooronderstelt immers dat aan alle wensen tegemoet gekomen kan worden en dat de politiek tot alles in staat is."

Navigatie-apparaat

Van Oenen put liever hoop uit het verder verdiepen van de ontwikkeling die al leidde tot bijvoorbeeld de oprichting van het SCP. "Uiteraard moeten de instituties van de democratie gekoesterd worden. De volksvertegenwoordiging, verkiezingen, het moet allemaal blijven bestaan en onderhouden worden. Maar er is een tweede systeem dat naast de formele democratie al bestaat en dat verder dient te worden uitgebouwd."

"Ik maak graag een vergelijking met een navigatie-apparaat in een auto. Jij bepaalt het doel van de reis, maar de navigatie adviseert hoe daar te komen en onderzoekt alternatieven als er bijvoorbeeld een grote file staat. Zo ook de overheid in een democratie. Die weet inmiddels al zo veel van je - en zal in de toekomst nog meer van je weten - dat ze bij wijze van spreken beter weet wat je wilt dan jijzelf."

"De overheid wordt een serviceverlener en de democratie draait om de vraag hoe service het best verleend kan worden. Een voorbeeld? We hebben tegenwoordig op internet allerlei hulpmiddelen om je politieke voorkeur te bepalen, zoals de Stemwijzer, al is dat dat geen overheidsinitiatief. Zo'n hulpmiddel is inderdaad mede het gevolg van het feit dat ideologie en mensbeeld niet of nauwelijks nog een rol spelen in een democratie. Politiek draait vooral om instrumentaliteit: over het doel zijn we het zo ongeveer wel eens, het politieke debat gaat over de vraag hoe dat doel zo efficiënt en rechtvaardig voor iedereen te bereiken."

Een overheid die meer weet over jou dan jijzelf. Het klinkt als het schrikbeeld uit George Orwells '1984'. Van Oenen vindt het echter helemaal afschrikwekkend. "Ik maak die vergelijking niet. De overheid is geen Big Brother die over je waakt. Ik zie de overheid als de coach die adviserend en inspirerend de burger begeleidt in zijn overtuigingen. Zie het als een verder doorgevoerde representatieve democratie. Nu al is de volksvertegenwoordiger de partner van de burger. Straks is de overheid je representant en adviseur. Ik zie geen andere oplossing."

Lees ook:

Waarom de afschaffing van het referendum een feest is voor ons stelsel

Eerder dan een zwarte dag was de afschaffing van het referendum een feestdag voor ons stelsel, vindt columnist Hans Goslinga. "Het ligt niet aan ons open stelsel dat groepen in de bevolking onvoldoende invloed ervaren op het regeringsbeleid."

Zo houdt de democratie stand

Dichter en jurist Afshin Ellian zich af, waar democratie aan moet voldoen om die eretitel te dragen - en welke gevaren er op de loer liggen. "Waar de vrijheid wegebt, dooft langzaam het licht van de democratie."