'Nergens voel ik me zo onwelkom als in een moskee'

Imam Seyran Ateş wordt omringd door maar liefst zestien bewakers. Ze is dan ook omstreden, als oprichter en leider van de Ibn Rushd-Goethemoskee in Berlijn. Die gaat verder waar ieder ander vrouwelijk moskee-initiatief stopt. Mannen en vrouwen bidden er naast elkaar. Homoseksuelen, lesbiennes en transpersonen zijn er welkom. Vrouwen verrichten de gebedsoproep, ze gaan er voor in het gebed zónder hoofddoek. Interreligieuze en homoseksuele koppels uit heel Europa laten zich er trouwen.

Daarmee haalde Ateş zich de woede van miljoenen moslims op de hals. Turkse religieuze autoriteiten en de gezaghebbende soennitische Al-Azhar-universiteit in Cairo veroordeelden haar. Ze kreeg doodsbedreigingen, maar de oud-advocate en moslimfeministe ging door.

Wat betekent het voor u om iedere vrijdag weer in de moskee voor te gaan?

“Het is zo bevrijdend om samen te bidden, vooral voor vrouwen. Velen voelen voor het eerst hoe het is om mens te zijn en als zodanig volledig te worden gerespecteerd, in plaats van gereduceerd te worden tot vrouw en seksobject dat  met de ogen wordt uitgekleed en weggekeken. Door samen te bidden en van gender geen issue te maken, komt de focus eindelijk te liggen op spiritualiteit en niet op seksualiteit.”

Waarom voelde u als advocaat de noodzaak een moskee te starten?

“Ik besefte dat terwijl ik in de rechtbank de grondwet verdedig, er ondertussen in iedere moskee tegen de grondwet in gebeden werd. Zelfs in de vorm. Er is geen plek in Duitsland waar ik mij als vrouw minder welkom voel, dan juist in de moskee. Dus moest ik daar beginnen.

“Je kunt de moskee toch niet binnengaan en bidden tegen de grondwet? Toch is dat wat er in onze Nederlandse en Duitse moskeeën gebeurt: moslims bidden tegen ieder gelijkheidsbeginsel in. De ideologie die binnen de moskee verkondigd wordt, heeft een effect daarbuiten. Moskeeën vormen de morele gids voor de gemeenschap. De segregatie in de moskee en de reductie van de vrouw tot seksueel object die daaraan ten grondslag ligt, beïnvloeden het denken van jonge moslims.”

Ateş memoreert de kech-kwestie, rond de Nederlands-Algerijnse rapper Boef: die maakte drie vrouwen die hem een lift hadden gegeven, voor kech (hoer) uit. “Ook zijn denken is een product van segregatie en het hardnekkigste probleem binnen de islam, namelijk de vraag: wie bezit de vrouw en haar lichaam?”

Tekst loopt verder onder de foto

Hoe ziet u die vraag terug in uw dagelijkse praktijk?

“Als je lang genoeg met een vrome gelovige praat, kom je vroeg of laat altijd bij het denken uit dat de feitelijke functies van de vrouw beperkt zijn tot moederschap en seksueel genot. Verder is ze inferieur, onbetrouwbaar, zwak en ongeschikt voor iedere vorm van leiderschap.

“Mannen willen de controle over vrouwen en ontnemen haar het zelfbeschikkingsrecht. De vrouw is niet meer dan haar genitaliën, die vervolgens beschermd dienen te worden door de hele gemeenschap.

“We lijden aan een maagdelijkheidsmanie. Van alle vrouwen die de profeet trouwde - en dat waren er een hoop - was er maar één maagd: Aisha. Maagdelijkheid was toen helemaal niet zo’n probleem. Maar naarmate de vrouw verder achter de voordeur werd gedrukt en de gender-segregatie groeide, nam ook de seksuele fantasie en erotisering van de vrouw toe. In de Koran staan beschrijvingen van de hoeri’s, de nimfen in het paradijs, maar de 72 maagden die martelaren na de dood zouden wachten? Die zijn een product van gefrustreerde mannelijke fantasieën in de ahadith (latere overleveringen van de profeet, red.).”

De islam heeft, aldus de titel van Ateş’ bekendste boek, een seksuele revolutie nodig, van Marokko tot Indonesië. Die bevrijdt niet alleen vrouwen. Ateş: “In de hele islamitische wereld zien we dictatuur, onvrijheid, repressie en onderdrukking. Het zijn gevolgen van de machtsstrijd uit de begindagen van de islam. Na de dood van de profeet Mohammed brak er een politieke rivaliteitenstrijd uit tussen zijn opvolgers. In hun ijver de macht te veroveren en een autoritair regime in te stellen werden vrouwen van de straat gedrukt en werd religieus pluralisme tenietgedaan.

“Waarom kent de islamitische wereld geen democratie? Omdat democratie omarming vereist van pluralisme en de gelijkheid van man en vrouw. De opvolgers van de profeet waren daar fel tegen. Wanneer we vrouwen haar seksuele rechten teruggeven, geven we haar ook haar waardigheid en gelijkheid terug en doorbreken we de patriarchale totalitaire dictatuur… het fascisme.”

Bent u niet bang dat u met dergelijke taal de islamofobie aanwakkert?

“De angst om extreem-rechts in de kaart te spelen mag ons niet beletten ons uit te spreken en geen verandering af te dwingen, of daar tenminste toe op te roepen. Dit mag nooit de reden zijn. Je moet altijd je motivatie onderzoeken. Mijn reden om de ongelijkheid tussen man en vrouw aan te kaarten is om meer gelijkheid af te dwingen en zo terug te keren naar de kern van de islam.”

Voelt u verwantschap met Aisha, de jongste vrouw van de profeet die later ten strijde trok en een veldslag won?

“Zulke sterken voorbeelden hebben we inderdaad in de islam. Zelf ga ik het liefst verder terug, naar de eerste aanhanger van de profeet: Khadija. Haar unieke verhaal zou alle islamitische vrouwen moeten inspireren. Haar relatie met de profeet en diens eerste vrouw roept grote vragen op over de hedendaagse man-vrouwverhoudingen tussen moslims. Ze was ouder dan de profeet, ze vroeg hém ten huwelijk en niet andersom, ze was zijn werkgever, de donateur van de beginnende geloofsgemeenschap. Dat is nu allemaal ondenkbaar.”

Binnen de soennitische islam zijn de poorten naar ijtihad (herinterpretatie van de oudste bronnen) al bijna tien eeuwen gesloten. Moeten die deuren open, zodat gelovigen zelf weer heilige teksten kunnen uitleggen?

“Absoluut. We moeten ons bewust zijn welk strijd er achter de vaste Korancommentaren verscholen ligt. Tijdens het leven van de profeet was de Koran de belangrijkste gezagsbron. De gendergelijkheid was toen ook een stuk beter. De ongelijkheid zoals we die vandaag de dag nog steeds zien, hangt samen met de opkomst van de ahadith - niet geheel toevallig door machtsbeluste mannen opgeschreven. Wie beweerde dat voor de vrouw de beste moskee haar huis is? De tweede kalief en opvolger van de profeet, Omar. Het was vooral onder zijn heerschappij dat de patriarchale structuren groeiden. In de vroegere Mekkaanse periode baden mannen en vrouwen samen. Sterker nog: mannen en vrouwen hebben altijd samen gebeden op de heiligste plek op aarde, de Ka’aba (in Mekka, red.). Pas in 2006 kwam voor het eerst de roep van Saudische geestelijken daaraan een einde te maken. Daarom moet verandering juist in de moskee beginnen.”

Kritiek is er op het gemengd bidden in uw moskee, en nog meer op vrouwen die dat ongesluierd doen - vrouwen horen zich te bedekken, zelfs als ze in hun eentje bidden.

“Er is geen reden om je te sluieren voor God. De redenen komen van de man, niet van boven.”

Stel, in de islamitische gemeenschap wordt de scheiding tussen mannen en vrouwen opgeheven. Wat verandert er dan?

“Iedereen zou veel relaxter zijn. De relatie tussen man en vrouw wordt dan veel natuurlijker en gelijkwaardiger. Tijdens mijn dertig jaar als advocaat en vrouwenvoorvechter heb ik een enorme strijd van vrouwen gezien voor meer rechten, meer ademruimte, meer vrijheid en meer persoonlijke keuzevrijheid. Maar terwijl vrouwen in Noordwest-Europa blijven vechten voor gelijkheid, zitten er nog steeds veel islamitische vrouwen in diezelfde landen opgesloten thuis, nergens zo veel als in deze religieuze groep.

“De islamitische gemeenschap heeft rond de positie van de vrouw heel eigen problemen. Die moeten we benoemen en dan onze ruimte opeisen. De grote feministische bewegingen uit de jaren zestig eisten de straat op, als statement: de straat is niet alleen van de man. Laat moslimvrouwen hetzelfde doen.”

Onder zware bewaking trad Ateş onlangs op in het tv-programma ‘De Nieuwe Maan’. Na de opnamen viel een jonge liberale vrouw die de moskee nooit bezoekt, de imama aan. “Herziening van de man-vrouwverhoudingen is belangrijk, maar niet op een heilige plek, niet in de moskee.”

Een jonge moslim riep: “Iedere man die beweert niet opgewonden of afgeleid te raken, liegt of is een heel grote uitzondering.”

Is het dan toch maar niet beter om gescheiden te bidden?

“Aan iedereen die dat soort dingen roept heb ik één vraag: ‘Ga je naar een bar of naar de moskee?’ Als jij niet naast een vrouw kunt bidden zonder over haar te denken als seksobject, dan heb je geen moskee nodig, maar een psychiater.”

Seyran Ateş: verdediger van moslima's 

Seyran Ateş (Istanbul, 1963) kwam met haar Koerdische ouders op haar zesde naar Duitsland. Als advocaat behartigde ze de belangen van moslima’s die slachtoffer waren van eerwraak, verkrachting, uithuwelijking en incest. Ze werd in Duitsland vooral bekend als moslimfeminist. Ze bekritiseert immigranten die in hun ‘parallelle maatschappij menen dat het Europese recht niet voor hen geldt, alleen de sharia; democratie aanvaarden ze niet’.

Haar werk leverde zoveel doodsbedreigingen op (en een aanslag in de rechtszaal, waar ze zwaar gewond raakte) dat ze in 2006 haar werk als advocaat tijdelijk moest onderbreken. Wel treedt ze op als advocaat voor de Berlijnse overheid in een rechtszaak aangespannen door een onderwijzeres, die het recht opeist een hoofddoek te dragen. Ateş steunt het voorstel van de liberale FDP om het dragen van hoofddoeken voor kinderen onder 14 jaar te verbieden. Ze heeft Turkije verzocht haar Turkse nationaliteit in te trekken, en riep Duitsers van Turkse komaf op hetzelfde te doen.

Ateş, auteur van het geruchtmakende ‘Der Islam braucht eine sexuelle Revolution’ (2009), opende in 2017 de Ibn Rushd-Goethemoskee, in een zaal van een protestantse kerk in Berlijn. Deze moskee op ‘seculiere liberale grondslag’ staat voor mensenrechten, scheiding van kerk en staat en een hedendaagse interpretatie van de Koran. De moskee is vernoemd naar de twaalfde-eeuwse liberale Moorse moslimjurist en filosoof Ibn Rushd (Averroes) en de Duitse dichter Wolfgang Goethe, die lovende woorden over had voor de islam.

De gezaghebbende Al-Azharuniversiteit in Caïro vaardigde direct een fatwa (islamitisch oordeel) uit tegen Ateş’ moskee. Zij moet al jaren permanent worden beveiligd. De vele doodsbedreigingen komen, aldus Ateş, niet uit terroristische IS-hoek, maar van sterk behoudende moslims in eigen land.

Ateş hekelde de totstandkoming van een universitair islaminstituut, dat onder meer imamopleidingen moest verzorgen. Het initiatief - vorige maand gestrand in onenigheid - was volgens Ateş gekaapt door conservatieve organisaties.

Seyran Ateş werd in 2014 onderscheiden met het Bundesverdienstkreuz.

Dit is een uitwerking van passages uit Mounir Samuels ‘God is groot: eten, bidden en beminnen met moslims’ (Jurgen Maas; 344 blz. € 19,95). Daarin onderzoekt hij moslimgemeenschappen en de geloofspraktijk en culturele identiteit van jonge moslims.

Lees ook: Progressieve moslims gaan hun eigen weg

Vooruitstrevende moslims in Europa zijn zich meer en meer aan het organiseren. Vaak zijn het de vrouwen die er aan het roer staan.