Religie is geen keuze, geloof is een keuze

Een onberispelijk, elegant voorkomen, de allure van een filmster en een duizelingwekkend rappe tong. Met die combinatie van eigenschappen drong godsdienstwetenschapper en publicist Reza Aslan (1972) zich de afgelopen jaren op de voorgrond van het Amerikaanse islam- en religiedebat. In elke mogelijke talk- en radioshow was de opgewekte stem van Aslan te horen. Of het nu gaat over islamofobie, vrouwenrechten, homoseksualiteit of geweld binnen de islam: Aslan is aanhoudend aanwezig om stereotiepe ideeën over ‘de’ islam uit de weg te ruimen. 

Vrouwenbesnijdenis een probleem van moslimlanden? ‘Actually empirically, factually incorrect’, zegt een zelfbewuste Aslan tegen de anchorwoman van CNN. ‘Vrouwenbesnijdenis is een Centraal-Afrikaans probleem. In Eritrea, een christelijk land, is 90 procent van de vrouwen besneden, hetzelfde geldt voor Ethiopië.’ En de islam een gewelddadige godsdienst? ‘Tuurlijk niet’, stelt Aslan. ‘Boeddhisten slachten mensen af in Myanmar, maakt dat boeddhisme een gewelddadige godsdienst?’ Mensen zijn gewelddadig, benadrukt Aslan, niet religies.

Reza Aslan groeide op als moslim in Iran, vluchtte met zijn familie naar Amerika en werd christen om zich vervolgens weer tot de islam te bekeren. Aslan kreeg grote bekendheid in 2013 toen hij op Fox News geïnterviewd werd over zijn bestseller De zeloot - Het leven van Jezus van Nazareth en de geboorte van een religie. Presentator Lauren Green vroeg zich af waarom Aslan, een moslim, in hemelsnaam een boek zou schrijven over Jezus. Hij legde uit dat hij een godsdienstwetenschapper is en gespecialiseerd in het Nieuwe Testament, en dat hij toevalligerwijs ook moslim is. Maar de Fox-presentator was nog steeds niet tevreden: ‘Maar waarom zou u geïnteresseerd zijn in de grondlegger van het christendom?’ ‘Omdat dit mijn werk is’, reageerde Aslan verbaasd terwijl hij zijn handen op zijn borst klemde, alsof er sprake was van een pijnlijk misverstand.

Na dit interview schoot Aslans populariteit omhoog en belandde hij in het centrum van het Amerikaanse islamdebat. Hij werd de knuffelmoslim van Amerika. ‘Maar die rol past eigenlijk helemaal niet bij me’, zegt hij nu. ‘Ik zoek het niet op. En ik wil het niet. Ik zeg nu vrijwel altijd nee tegen dit soort programma’s, ik kom ook niet meer opdraven. Waarom? Omdat het geen zin heeft. Omdat ik echt denk dat cable news de kanker van Amerika is. En omdat ik denk dat ik veel meer kan bereiken door me te richten op popcultuur. Een moslimversie van Will & Grace, dat zou pas echt stereotypen doorbreken. Ik voel me bovendien niet op mijn gemak in de positie van verdediger en vertegenwoordiger van de volledige islam. Wat ik verdedig is niet alleen de islam, maar religieuze vrijheid. Ik vecht tegen vooroordelen.’

Ik biecht het maar meteen op: ik ben niet religieus en vind de dwingende dogma’s van religie problematisch.

‘Ha, nou ik snap dat wel hoor, er is ook veel om bang voor te zijn. Maar: er bestaat een fundamenteel misverstand over wat geloof is. Het is geen rationele reactie, dat is ook niet de bedoeling. Het is juist de bedoeling om irrationeel te zijn, omdat geloof een emotie is en geen redenatie. Veel gelovigen zeggen dingen als ‘Jezus is uit de dood opgestaan, dat is een feit.’ Onzin, het is het omgekeerde van een feit, het is een emotie, een geloof. Niemand probeert liefde te bewijzen. Er is niemand die zegt: liefde is een rationele keuze, waarvoor je je hersenen en analytische vermogen gebruikt. Nee, maar we geloven wel in liefde.’

Waarom bestaat er volgens u in het Westen zo veel weerstand tegen de islam in het bijzonder?

‘Er bestaat het idee dat de beleving van de islam op de een of andere manier fundamenteel anders zou zijn dan de beleving van het christen- of jodendom. Dat is niet alleen het grootste misverstand over de islam, maar ook de bron van islamofobie, zowel aan de linker- als de rechterkant van het spectrum. De islam wordt behandeld alsof die uniek is, niet divers en eclectisch, alsof deze religie niet onderhevig is aan verandering en ontwikkeling. Alsof de islam niet bestaat uit duizend variëteiten. 

‘Er is geen weldenkend mens dat gelooft dat twee miljard christenen allemaal hetzelfde geloven, en toch hoor je dat wel vaak over de 1,6 miljard moslims. In het Westen zijn moslims zo in de minderheid dat het voor de meeste mensen moeilijk is om een onderscheid te maken tussen de islam van alledag en de extreme excessen. Het probleem bijvoorbeeld in Turkije is niet de islam, zoals veel mensen zeggen, het probleem is een dictatoriale en maniakale Erdogan. Niemand zal zeggen dat de Amerikaanse president transgenders wil weren uit het leger vanwege Jezus. Maar de islam wordt altijd gezien als bron voor politieke besluiten.’

Vorig jaar kreeg Aslan een eigen programma op CNN, The Believer, waarin hij extreme subculturen binnen religies zoekt. Zo onderzocht hij het hindoeïsme  door een bezoek aan de kannibalistische Aghori-sekte, met minder dan honderd aanhangers. Aslan kreeg veel kritiek, omdat hij hele religies belachelijk zou maken op basis van een paar excentrieke uitzonderingen, terwijl hij zelf constant probeert om stereotypen rond de islam te doorbreken. De serie werd desondanks een groot succes met hoge kijkcijfers, maar nadat Aslan een tweet had gestuurd waarin hij president Trump ‘a piece of s**t’ noemde, werd hij door CNN ontslagen. Door zijn ontslag laaide een debat op over de vraag of de Amerikaanse media monddood gemaakt worden uit angst adverteerders en investeerders te verliezen.

Was uw ontslag een vorm van censuur?

‘Dat ontslag was echt totaal onterecht, CNN heeft zich zo laf en slap gedragen. Weet je wat die asshole zelf allemaal uitspuwt op Twitter? Het is een brede, internationale en publiekelijk gedragen mening dat de president van de Verenigde Staten een piece of shit is. 

‘Los van deze belachelijk rechts-extreme politiek staat deze vorm van inperking van meningsvrijheid helaas niet op zichzelf. Ga maar na: Jeff Zucker, de baas van CNN, is de man die het personage Donald Trump heeft uitgevonden door het verschrikkelijke programma The Apprentice te maken (Zucker had toen de leiding over NBC Entertainment, red.). Zucker heeft veel geld verdiend tijdens de Trump-campagne, omdat CNN als enige nieuwszender elk debat, en elk interview met Trump uitzond alsof het een evenement van wereldformaat was, lang voordat iemand zijn kandidaatschap serieus nam. En nu verdienen ze weer heel veel geld met het afkraken van Trump. Het maakt me echt ontzettend verdrietig dat ik vanwege een fascistische, seksistische en pathologisch liegende narcist het programma kwijt ben, en het is moeilijk om me daar overheen te zetten.’

U bent in 1979 met uw familie uit Iran gevlucht, tijdens de culturele revolutie. Hoe beïnvloedt deze president, die uw geboorteland Iran openlijk belachelijk maakt, uw dagelijkse leven?

‘Ik was 7 jaar oud toen de revolutie plaatsvond en Khomeini aantrad. Zelfs op die leeftijd was ik al onder de indruk van de macht die religie heeft, zowel in positieve als negatieve zin. Mijn familie was niet echt religieus, maar toen we naar Amerika gingen probeerden we de islam zo veel mogelijk uit ons systeem te wissen. Er was zo veel haat in dit land, het was geen goede tijd om moslim te zijn. In tegenstelling tot nu, ha! Op dit moment is de baas van de Verenigde Staten een islamofoob; dat is verschrikkelijk en op sommige dagen heb ik moeite om positief te blijven. Maar ik ben gewend om de confrontatie op te zoeken. Dus ik vecht elke dag, ik schrijf meer dan ooit, ik geef lezingen en spreek op conferenties om het grote publiek te informeren. Trump is het grootste gevaar dat de wereld in lange tijd heeft gezien.’

Ondertussen ziet u een sterk bondgenootschap tussen evangelisten en Trump.

‘Je moet het beestje wel bij de naam noemen: witte evangelisten! Zij zien een rijke, succesvolle man en al die rijkdom moet dus wel een zegen van God zijn. Trump hoeft alleen maar over zijn geld te praten en over alle dingen ‘waar hij mee wegkomt’ en zijn aanhang groeit. Het presidentschap is een gevaarlijke, catastrofale en religieuze cult geworden. En hij is een soort profeet geworden voor deze mensen. Zij volgen en geloven hem niet alleen, ze aanbidden Trump – en zijn aanhang wordt steeds groter. Je ziet een wereldwijde trend waarin conservatieve groepen druk uitoefenen op politici om hun eigen morele ideeën en waarden te promoten.’

Toen u aankwam in de Verenigde Staten is zowel u als uw moeder bekeerd tot het christendom. Na uw studietijd bent u weer moslim geworden. Wat veranderde er?

‘Ik zie religie als een taal en in het leven moet je een taal vinden waarbij je je het meest op je gemak voelt en waarmee je kunt communiceren. Jezus is de zoon van God, hij staat symbool voor alles wat perfect is binnen het christendom. De figuur Jezus is een soort supermens, die het je makkelijker maakt om je in zijn vader, in God, te herkennen en om in te zien dat je eigenlijk helemaal niet zoveel van hem verschilt. 

‘Maar hoe meer ik leerde over religie, hoe meer ik besefte dat die metafoor voor mij niet werkt. Binnen de islamitische leer van het soefisme, waarvan ik een aanhanger ben, staat het idee van eenheid centraal. Dat is natuurlijk ook een metafoor, maar het is een metafoor waarin ik mijzelf herken. Als je religie ziet als een taal, dan het is totale onzin om te zeggen dat Frans bijvoorbeeld beter is dan Duits. Het is ook niet zo dat islam meer waar is dan het christendom, of dat het christendom meer waar is dan het jodendom. Mijn vrouw is bijvoorbeeld christen en daarin heeft zij haar taal gevonden. Ik spreek Frans, Arabisch en Farsi, maar ik denk in het Engels; zo is het voor mij ook met de islam. Als je gelooft dat er iets is dat transcendentaal is, dan heb je een taal nodig om dat uit te drukken; dat is voor mij de islam.’

Binnen de islam wordt er in sommige kringen juist neergekeken op het soefisme, omdat het te vaag en te mystiek zou zijn. Hebt u het gevoel dat u tegenover andere moslims uw soefisme moet verdedigen, terwijl u door de christelijke meerderheid sowieso wordt verketterd als moslim? Speelt u de eeuwige rol van vertaler in spagaatpositie?

‘Soefisten zijn vanaf het begin verketterd binnen de islam. Dat zie je in veel religies, denk aan het kabbalisme binnen het jodendom of de mystici, zoals Meister Eckhart binnen het christendom. Door de geschiedenis van religies heen zijn de mensen die zich uit de heersende traditie wilden bevrijden altijd vervolgd omdat ze werden gezien als een bedreiging. Binnen het soefisme verwerpen de meeste gelovigen het idee van een sharia omdat de simpele tegenstelling tussen goed en kwaad niet kan bestaan. Het doel van het soefisme is om daar juist mee te breken en God te vinden in de eenheid. Het is niet moeilijk je voor te stellen dat andere moslims zich daardoor bedreigd kunnen voelen.’

In uw laatste boek, God. Een menselijke geschiedenis, maakt u een scherp onderscheid tussen religie en geloof.

‘Religie is geen keuze, geloof is een keuze, de twee zijn absoluut niet hetzelfde. Geloof, zoals ik het in het boek omschrijf is mysterieus, individualistisch, niet in woorden te vatten en nauw verbonden met het bestaan van de mens. Religie daarentegen is een instituut vol regels en normen dat is gemaakt door mensen om een verklaring te geven voor de aangeboren geloofsbelevenis.’

Sinds 2013 is godslastering niet langer strafbaar in Nederland. Vindt u dat essentieel voor een democratie?

‘Dit gesprek wordt in Europa heel anders gevoerd dan in de Verenigde Staten. Vrijheid van meningsuiting en religie speelt hier in de VS een andere rol. Je kunt zeggen wat je wilt, je mag haat prediken en dingen zeggen als: ‘Alle homo’s moeten opgehangen worden.’ Wat je niet mag zeggen is: ‘Ik ga homo’s ophangen.’

‘In grote delen van Europa zijn religie, afkomst en ras nauw met elkaar verbonden, en is het wel strafbaar om haat te zaaien over een ras, maar niet over een religie. Aan de andere kant moet je ook de mogelijkheid creëren dat iedereen kan zeggen wat hij of zij wil, die balans werkt vrij goed in de Verenigde Staten. Persoonlijk vind ik bijvoorbeeld het verbod op het ontkennen van de holocaust in Europese landen absurd en ontzettend ondemocratisch.’

Vindt u dat gelovigen voldoende beschermd worden door hun westerse overheden?

‘Ik denk dat elke moderne staat de verantwoordelijkheid heeft om de identiteit van zijn burgers te beschermen, of dat nu etnisch, seksueel of religieus is. Onze beide landen zitten in een existentiële identiteitscrisis, dus als een verachtelijke figuur als Geert Wilders opstaat en inspeelt op haat en angst, dan kun je daar weinig aan doen. Behalve een manier ontwikkelen om beter om te gaan met het onderliggende probleem, namelijk het geïnstitutionaliseerde en hypocriete racisme. 

‘Angst, racisme en islamofobie zijn concepten die zich langzaam in je hoofd nestelen. Het zijn ideeën die niet langer alleen maar toebehoren aan extreme groeperingen, maar mainstream aan het worden zijn. Dat is waar het in mijn ogen gevaarlijk wordt, omdat normalisering van vooroordelen de weg vrijmaakt voor fascisme. Wie denk je dat onze president adviseert, waar hij zijn inspiratie voor immigratiebeleid vandaan haalt? Bij mannen als die Geert Wilders van jullie. Dat is eigenlijk precies waarom ik schrijf, en waarom ik me elke keer weer voor de leeuwen gooi. Omdat ik de mensen die gebombardeerd worden met de negativiteit en retoriek van politici als Wilders en Trump een ander perspectief wil bieden: een vooroordeel is niet simpelweg de waarheid.’

God. Een menselijke geschiedenis verscheen in het Nederlands bij uitgeverij Balans. 320 pagina's, €€€€€€ 22,50.