Direct naar artikelinhoud

Opinie op zondag: 'Verhoog het democratisch gehalte van onze politiek'

Prikkelende opinies op een dag dat u er tijd voor heeft: de Volkskrant presenteert elke zondag een bijdrage van een vaste club auteurs. Later vandaag historicus Geerten Waling, nu eerst classica Rosa van Gool.

Premier Mark Rutte en minister Eric Wiebes van Economische Zaken en Klimaat (VVD) tijdens het debat over stukken met betrekking tot de dividendbelasting.Beeld MARTIJN BEEKMAN

Na het bonnetje van Ivo en Fred, de datsja van Halbe en het appartement van Alexander bereikte de geloofwaardigheid van onze politiek de afgelopen weken een nieuw dieptepunt: het debat over het dividendmemo. Twee tekortkomingen van onze democratie vielen me bijzonder op: een gebrek aan integriteit bij de politici, en aan dualisme in het politieke stelsel.

Twitter bericht wordt geladen...

Terwijl Sybrand Buma achter de microfoon warrig voor zich uit filosofeerde over de betekenis van het woord ‘herinnering’, scrolde de premier in vak K nog eens rustig door zijn telefoon. Mark Rutte weet namelijk dat hij telkens weer wegkomt met zijn selectieve geheugen. Hij heeft immers een schijnbaar onvoorwaardelijke Kamermeerderheid. Ook in het debat over de leugen van Halbe Zijlstra, die Rutte eerst – totdat de Volkskrant erover publiceerde - drie weken verzweeg, kwam dat geheugen hem goed uit: hij kon zich niet meer herinneren of hij in de tussenliggende weken over Zijlstra’s leugen gesproken had.

Nog erger dan zijn gebrekkige geheugen, is het haperende morele kompas van onze premier. Liegen is volgens hem ‘een zonde, maar geen doodzonde’, zo herhaalde hij in de kwestie-Zijlstra keer op keer. Deze halfslachtige veroordeling weerhield hem er in elk geval niet van het twee maanden later zelf weer te doen, door tegenover de Tweede Kamer te ontkennen dat er formatiestukken over de afschaffing van de dividendbelasting bestonden.

Moreel besef

Ook de immer groeiende lijst van in opspraak geraakte VVD’ers - zie voor een uitputtend overzicht www.isereenvvderopgestapt.nl - baart de premier ogenschijnlijk weinig zorgen. Hij bagatelliseert het integriteitsprobleem van zijn partij steevast tot incidenten, waarbij hij volgens een inmiddels bekend patroon eerst blind verklaart volledig achter de overtreder te staan. Na het onvermijdelijke aftreden vindt hij dat hun positie vanwege de ontstane ophef onhoudbaar geworden is, niet zozeer vanwege het gedrag van de partijgenoot in kwestie. Rutte en de VVD lijken amper gehinderd door moreel besef. Dat regeert vast uitermate ontspannen, maar doet het vertrouwen van burgers in de politiek geen goed. Ook politici van andere partijen - bijvoorbeeld Pechtold - maken zich schuldig aan dubieuze praktijken, al zijn zij de afgelopen drie jaar vooral de uitzonderingen die het VVD-patroon bevestigen.

Liegende politici zijn niet de enige oorzaak van wijdverspreid cynisme over de politiek. Het debat over het dividendmemo bracht ook een ander, dieperliggend manco van onze democratie aan het licht: de Tweede Kamer blijkt, dankzij ijzeren fractiediscipline en dichtgetimmerde regeerakkoorden, nauwelijks in staat om de regering ter verantwoording te roepen en beleid bij te sturen. De oppositie stond machteloos tegenover het kabinet en de fracties van de coalitiepartijen.

In theorie is het Nederlandse politieke systeem dualistisch: de Tweede Kamer controleert het kabinet. Om onafhankelijke controle te waarborgen, zijn de ministers en staatssecretarissen geen lid van het parlement en stemmen de Kamerleden volgens artikel 67 van de grondwet, ‘zonder last’. Zij zijn bij hun beslissingen aan niemand iets verplicht, dus ook niet aan een partijstructuur.

Fractiediscipline 

Na maandenlang formeren brachten VVD, CDA, D66 en CU een regeerakkoord van niet minder dan 55 bladzijden voort. Niet alleen op het punt van de afschaffing van de dividendbelasting ontbreekt duidelijke onderbouwing: de verhoging van het lage btw-tarief werd bijvoorbeeld in geen van de vier verkiezingsprogramma’s van de coalitiegenoten genoemd, maar rolde wel uit het ondoorzichtige formatieproces. Tijdens de formatie staat het parlement - in tegenstelling tot de regering democratisch gekozen - volledig buitenspel.

Als de regering eenmaal gevormd is, zijn in theorie ook de fractieleden van coalitiepartijen nog steeds kritische parlementariërs, die het belang van de kiezer boven dat van de partij stellen. Maar in praktijk stemmen Kamerleden slechts in zeer zeldzame gevallen afwijkend van de fractielijn. Tegenover deze fractiediscipline staat misschien een mooi toekomstperspectief, en bij de VVD ongetwijfeld Ruttes onvoorwaardelijke steun als je ooit over de schreef gaat, maar erg dualistisch is het niet. Het is vanuit dit perspectief bezien begrijpelijk dat de roep om referenda breed weerklank vindt: voorstanders vinden eens in de vier jaar voor het – in praktijk vaak tandeloze – parlement stemmen te weinig. Ze zoeken een manier om het democratisch gehalte van ons stelsel te verhogen.

Er is ander middel om dit doel te bereiken: werkelijk dualisme, door alleen nog regeerakkoorden op hoofdlijnen te sluiten of, rigoureuzer, een minderheidscoalitie te vormen. In beide constructies moet de regering op zoek naar wisselende meerderheden in de Tweede Kamer. Ook hoogleraar politicologie Tom van der Meer, die de ‘democratische crisis’ weliswaar relativeert, wijst minderheidskabinetten aan als toekomstige richting van onze politiek. Tegenstanders vrezen dat het land dan ‘onbestuurbaar’ wordt. Het zal inderdaad betekenen dat wetsvoorstellen vaker, op aandringen van het parlement, terug moeten naar de tekentafel. Dat lijkt me geen bezwaar, maar juist de bedoeling. De premier die deze dualistische draai aandurft, bewijst onze democratie een grote dienst.

Rosa van Gool is classica en publiciste.