De slag om gedetineerden is begonnen; Veenhuizen snakt naar volle cellen

Een groep van achttien langgestraften, van wie vier met levenslang, vocht in 2015 tevergeefs voor hun verblijf op de speciale afdeling K van Norgerhaven. Blijven? Geen sprake van. Staatssecretaris Fred Teeven wilde de gevangenis in Veenhuizen schoon opleveren voor Noorse gedetineerden.

Voor 25 miljoen euro per jaar zouden de Noren de 272 plaatsen drie jaar lang bezetten. De unieke deal die zelfs de internationale kranten haalde, loopt eind augustus af. De Noren gaan naar huis. Maar wat gebeurt er nu met gevangenis Norgerhaven in Veenhuizen? Keren de langgestraften terug en mogen zij dan hun eigen groente weer verbouwen en de kippen voeren?

Burgemeester Klaas Smid van de gemeente Noordenveld waar het gevangenisdorp Veenhuizen onder valt, is stellig: "De Noren kozen heel bewust voor Veenhuizen en Norgerhaven. De gevangenis was op dat moment geheel gevuld. Wij hebben ons bereid verklaard plaats te maken, maar wel op voorwaarde dat als de Noren zouden vertrekken Nederlandse gevangenen de plaatsen weer zouden opvullen." 

Smid rekent erop dat minister Sander Dekker van rechtsbescherming de afspraak met Teeven uit 2015 overneemt. Mocht Dekker, afgelopen week op bezoek in de regio, er niet van op de hoogte zijn dan heeft Smid hem er nog even aan herinnerd.

Voor de 1100 inwoners van Veenhuizen vormen de twee gevangenissen Norgerhaven en Esserheem de ziel van de gemeenschap, aldus Smid. "Veenhuizen is rondom de gevangenissen gebouwd. Het levert direct vijfhonderd arbeidsplaatsen op plus werk voor toeleveranciers."

Cellenoverschot

Het is zeker niet de eerste keer dat het dorp in onzekerheid leeft. Tien jaar geleden waren er nog vijf gevangenissen in Veenhuizen. Oude Gracht sloot in 2008, Fleddervoort en Groot Bankenbosch gingen dicht in 2014. In 2015 en 2016 dreigde ook sluiting voor de resterende twee. "De sluiting zou een klap zijn voor de regio", zegt Smid. "In het nieuwe regeerakkoord staat dat zoveel mogelijk voorkomen moet worden dat gevangenissen sluiten in zwakke regio's. Wij putten daar de hoop uit dat Norgerhaven weer wordt gevuld."

Veenhuizen heeft de gevangenis ook nodig voor een plek op de werelderfgoedlijst van de Unesco. In 2009 werd Veenhuizen met de andere veenkoloniën in de regio kandidaat gesteld voor die erkenning. Smid: "Maar dan moet je de gemeente wel levend kunnen houden, dan is de gevangenis een belangrijk onderdeel."

Vrijwel iedereen in het gevangeniswezen kijkt naar Norgerhaven. Dat er wat moet gebeuren met het enorme overschot aan plaatsen in penitentiaire instellingen is voor iedereen duidelijk. Norgerhaven wordt gezien als de thermometer voor de stemming in het gevangeniswezen. "Als Dekker Norgerhaven sluit, speelt hij met vuur", zo klinkt het dreigend uit de mond van Yntse Koenen, FNV-vakbondsbestuurder sector overheid. Bond en vertegenwoordigend overleg van de penitentiaire instellingen denken nu volop na over een strategie mocht Dekker toch gaan hakken.

Meer leegstand in gevangenissen

Norgerhaven is zeker niet de enige gevangenis waar plaatsen over zijn. Haaglanden in Zoetermeer is al buiten gebruik gesteld. In Ter Apel zijn vijftig van de 440 plekken onbezet. De nieuwe gevangenis in Zaanstad staat nog half leeg. De beide instellingen in Alphen aan de Rijn (Maatschapslaan en Eikenlaan) hebben samen 735 lege cellen, plekken die normaal gesproken 250 euro per dag kosten. Vakbonden en ondernemingsraden houden er ernstig rekening mee dat Dekker plaatsen schrapt en capaciteit concentreert.

Wellicht tegen beter weten in hoopt iedereen op een instroom van nieuwe gevangenen. Die hoop is deels gevoed door het regeerakkoord. Daarin staat dat de aangiftebereidheid van de burger omhoog moet, dat het ophelderingspercentage van de misdaad omhoog moet en dat de doorlooptijden van onderzoeken worden ingekort. Meer misdaad moet daadwerkelijk bestraft worden, vindt de regering. Bonden en de ondernemingsraden denken er vervolgens bij: en dat leidt tot meer gedetineerden. Maar het staat er niet.

De kans dat er die instroom op gang komt, is echter klein. Sinds 2005 daalt het aantal gevangenen gestaag: van 50.650 per jaar naar 35.250 in 2016, blijkt uit cijfers van het CBS. Datzelfde CBS meldt jaar in jaar uit bovendien dat de misdaad afneemt. En wanneer aan deze zogeheten crime drop een einde komt, durft niemand te voorspellen. 

De vakbonden FNV, CNV en ondernemingsraden hebben geen vertrouwen meer in de criminaliteitscijfers waarop de overheid het beleid baseert, zo lieten ze eerder dit jaar weten.

Hoe de capaciteit beter te gebruiken? Uit gesprekken met leden van ondernemingsraden blijkt dat zij graag zien dat de meerpersoonscellen verdwijnen. Voor de inrichtingswerkers is het makkelijker om weer met één persoon per cel te werken. Maar voor schrappen van de meerpersoonscel is in de Tweede Kamer nauwelijks draagvlak.

Lees ook: Het sluitingsspook waart weer door gevangenisland

Wat te doen met de leegstand bij gevangenissen: locaties sluiten of zijn er andere oplossingen denkbaar?