Het is een vraag waar al veel politicologen mee hebben geworsteld: heb je meer macht over iemand door hem uit te sluiten van een club, of door hem er juist lid van te maken?

Lees ookMeer Macht op vrijdag: Wat had Rutte eigenlijk te verbergen tijdens het dividenddebat?27 april 2018

Dit power-to-include-or-exclude-debat is minder relevant in overzichtelijke tijden dan in woelige, veranderlijke omstandigheden. In de jaren negentig was de Berlijnse Muur net gevallen en waren de tijden in één opzicht vrij overzichtelijk: er was voor de zogenaamde MOE-landen (Midden- en Oost-Europa) eigenlijk geen alternatief dan op de deur van EU en de NAVO te kloppen, en hun onderhandelingspositie was dan ook niet heel sterk.

Het land van melk en honing

Anders gezegd, de power to include van Brussel was groot. De MOE-landen konden bijna gedicteerd worden aan welke toetredingsvoorwaarden ze moesten voldoen om te worden binnengelaten. Voorwaarde één: Of zij hun handtekening maar even wilden plaatsen onder het 85.000 pagina’s dikke acquis communautaire, de verzamelde regels en afspraken die de oude EU-landen hadden opgebouwd. Niet dat ze daar een groot probleem mee hadden overigens, want de EU was toch in veel opzichten hun land van melk en honing. Buiten blijven was kou en kommer.

Voorwaarde twee: Kandidaat-leden moesten beloven dat ze hun oude conflicten, sluimerend of niet na veertig jaar gevangenschap in het Warschaupact, eerst fatsoenlijk en geweldloos moesten oplossen of begraven. Eenmaal in de EU voer je geen oorlog meer. Ook die power was groot, de MOE-landen beloofden braaf te zijn.

Polen en Hongarije kunnen met borden en glaswerk gaan smijten als Brussel de tanden laat zien.

Het lastige is dat die power to include verdwijnt als de kandidaten eenmaal ‘binnen’ zijn. Er is weinig meer te eisen; eenmaal lid moet je het wel heel bont maken om er weer uitgegooid te worden. Vaak kán dat niet eens, zie het EU-verdrag. Er komt wel wat voor in de plaats: de power to exclude, oftewel de mogelijkheid om lidstaten op de clubregels te wijzen, maar die zijn vaak te soft en nemen veel tijd in beslag.

Tarten van de democratie en rechtsstaat

Nu Polen en Hongarije, en daar zijn misschien nog wel andere landen aan toe te voegen, eenmaal binnen zijn, kun je ze moeilijk weer de deur uitwerken. Het zijn landen die de waarden van democratie en rechtsstaat tarten en ze kunnen met borden en glaswerk gaan smijten als Brussel de tanden zou laten zien. De jongste zet is het dreigement van de Europese Commissie om miljarden euro’s te verleggen van Oost- naar Zuid-Europa als ze zich niet aan de democratische spelregels houden. Het kabaal uit Warschau en Boedapest is al te horen. De Brusselse power to exclude anno 2018 is duidelijk minder dan de power to include uit de jaren negentig.

In de woelige wereld van nu zijn blokken en vaste relaties minder vanzelfsprekend. Met een duur woord heet dat multipolariteit. Staten die de kat uit de boom kijken kunnen zich in de nieuwe verhoudingen losser gedragen. Ontrouw wordt groter, vreemdgaan raakt in zwang, en hoewel de politieke wetenschap daar ingewikkelde termen voor reserveert (ontrouwe staten worden pivot states genoemd, het spelen met de gedachte van desertie of aanhankelijkheid wordt balancing of juist bandwagoning genoemd), is het positiespel maar al te bekend uit de relatielectuur dichterbij huis.

In een wereld waarin vreemdgaan gewoon is, kan zelfs de afweging niet meer gemaakt worden tussen include en exclude, maar is het slikken of stikken.

Slikken of stikken

Turkije is een pivot state: het is lid van het NAVO-huwelijk maar gaat vreemd met Rusland (Turkije koopt er bijvoorbeeld wapens en bevecht Koerdische ‘terroristen’ die juist onze hulpkrachten waren in het verslaan van ISIS) en niemand lijkt hardop de vraag te durven stellen of zo’n land de NAVO niet uitgegooid moet worden. De rekensom is eenvoudig: we vinden instandhouding van het huwelijk belangrijker dan elke vorm van vreemdgaan.

Het klassieke power to include versus power to exclude dreigt nu zelfs plaats te maken voor een nog rauwer dilemma. In een wereld waarin vreemdgaan gewoon is, kan zelfs de afweging niet meer gemaakt worden tussen include en exclude, maar is het slikken of stikken. Vorige week stelde de EU zich ineens geopolitiek op en stelde voor dat Servië en Montenegro, en zelfs vier andere Balkanlanden (Albanië, Kosovo, Macedonië en Bosnië) versneld lid van de EU kunnen worden. Een illusie dat ze daar in 2025 klaar voor zullen zijn. Bovendien, verspeelt de EU (Commissievoorzitter Juncker) hiermee niet zijn power to include?

Het heeft daar alle schijn van, maar de vrees dat deze landen vreemdgaan of totaal verdwalen en onbeheersbare gezwellen aan de onderbuik van de EU worden, maakt coulant. Liever een paar dure patiënten in huis, dan een paar zieken waar je helemaal geen vat op hebt op de stoep.