Woede om filmende omstanders bij steekdrama op vol terras: 'Ze genieten van andermans ellende'

Op sociale media reageren ooggetuigen vol ongeloof op het gedrag van sommige omstanders. Terwijl een Somalische man zichzelf net had neergestoken met een koksmes, grepen zij hun telefoon om het drama te filmen en te delen op Instagram en Snapchat. 

,,Er stond een vrouw onbegrijpelijk bovenop het slachtoffer te filmen. Dat ze zich diep schaamt”, schrijft iemand. Een andere ooggetuige reageert eveneens verbijsterd. ,,In plaats van eerste hulp te verlenen gaat men filmen en lachen. Schamen die zichzelf niet?”

Klinisch psycholoog Jan Derksen, als hoofddocent verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen kijkt er niet meer van op. ,,We zijn helemaal geobsedeerd geraakt door onze telefoons”, laat hij weten. ,,Dat heeft ons narcistischer gemaakt. Schaamtelozer. De technologie van nu heeft nog geen normen en waarden, waardoor impulsieve types niet meer nadenken voor ze iets op Facebook plaatsen. Met alle gevolgen van dien.”

Dat gedrag is niet helemaal nieuw. ,,De mens geniet van andermans ellende, dat is al honderden jaren zo”, weet Derksen. ,,In de Middeleeuwen beschouwden de mensen een ophanging in het dorp als een dagje uit. Een dodelijk gevecht tussen gladiatoren werd vroeger door tienduizenden mensen bezocht. Geweld, narigheid en ellende trekt de mens aan. Hoe triest ook.”

Wat er dit weekend op het terras in Roosendaal gebeurde, is een uitstekend voorbeeld van het omstandereffect, legt sociaal psychologe Mariëlle Borst uit. Als er veel mensen bij een gebeurtenis aanwezig zijn, voelen minder mensen zich geroepen om actie te ondernemen. ,,Dat lijkt op een groepsbeslissing, maar dat is het niet. Mensen raken door elkaar beïnvloed en denken al snel: als die man naast mij niet ingrijpt, zal het voor mij vast ook niet veilig zijn.”

Volgens de psychologe gebeurt er tijdens een ernstig incident van alles in het hoofd van een omstander. ,,Ze denken in eerste instantie dat ze actie moeten ondernemen. Dat ze iets moeten doen voor het uit de hand loopt. Maar dan kijken ze rond en zien ze dat er in hun omgeving niets gebeurt. Dat maakt het voor een omstander aantrekkelijk om op te gaan in de anonimiteit. Iemand anders grijpt wel in, denken ze. Daarmee is het omstandereffect compleet.”

Dat ooggetuigen vervolgens naar hun telefoon grijpen om het gebeuren vast te leggen, is volgens Borst te verklaren. ,,We leven in een maatschappij waarbij onze eerste reflex onze telefoon is. Daar zit een element van sensatie in, maar ik zie ook positieve kanten aan dit fenomeen. Zo kunnen de beelden gebruikt worden als bewijs en kunnen ze een preventieve werking hebben: daders van strafbare feiten kijken voortaan wel uit voor ze met hun snuit op sociale media verschijnen.”

Haar collega Jan Derksen schetst een somberder beeld van deze ‘zorgelijke trend’. ,,Niet alleen kosten deze mensen de hulpdiensten veel tijd, ook vernemen familieleden of kennissen via deze video’s dat een dierbare betrokken is bij een ongeluk. Vaak nog voor ze door de politie kunnen worden ingelicht. Dat is natuurlijk ontzettend verdrietig en kwetsend. Het is daarom belangrijk om dit debat in de media te blijven voeren. De mensen die dit gedrag vertonen moeten zich realiseren dat ze amoreel bezig zijn.”

Tekst gaat verder onder deze foto

De politie heeft de afgelopen jaren meerdere keren een moreel appel gedaan op burgers om niet te filmen bij incidenten. ,,Filmen is toegestaan op de openbare weg. Maar als er slachtoffers bij betrokken zijn, dan spelen er andere aspecten als fatsoen en privacy’’, zei politiewoordvoerder Simen Klok eerder tegen deze krant. Maar heeft zo'n oproep effect? ,,Niet op de korte termijn. Veel mensen hebben een filmreflex, ze pakken automatisch de telefoon om iets vast te leggen. Dat gedrag verander je niet zo maar.’’

Tips voor omstanders? ,,Ga slachtoffers helpen, gebruik je telefoon om 112 te bellen. Maak daarna eventueel een overzichtsfoto van het ongeval.’’ Want die kan achteraf nog van pas komen, als bijvoorbeeld onduidelijk is hoe het ongeval is ontstaan. ,,Maar deel die foto niet op sociale media.’’