Direct naar artikelinhoud
Interview

'Europa is blijven steken in 17de eeuw'

'Europa is blijven steken in 17de eeuw'
Beeld Patrick Post

Nu Idfa-directeur Orwa Nyrabia niet meer in Syrië woont, vraagt hij zich soms ongerust af of hij wel zichzelf blijft. ‘Ga ook ik de wereld bekijken als een Europeaan?’

Hoe lang is het geleden dat hij gevangen zat in een Syrische cel en werd ondervraagd door Assads geheime dienst? Zes jaar, langer niet. En nu zit Orwa Nyrabia in het Amsterdamse kantoor van het Idfa, het documentaire filmfestival waarvan hij sinds begin dit jaar artistiek directeur is. In afwachting van een nieuw huis in Nederland leeft hij nog min of meer in twee werelden, pendelend tussen Berlijn en Amsterdam. Voeg daar Syrië aan toe, het land dat hem nooit zal verlaten, en hij is het kind van drie werelden.

Nyrabia spreekt over Europa als ‘wij’ en hij heeft het over ‘onze’ blik als het gaat om de Europese manier van kijken. Tegelijkertijd blijft hij het perspectief hanteren van de man uit Homs, geworteld in de Arabische cultuur. Maar eigenlijk, zegt hij, is de film zijn werkelijke thuis, en film is een universum zonder grenzen. Een plek waar de ene mens zich kan verplaatsen in de andere. Dat is iets wat naar zijn gevoel in Europa wel eens ontbreekt, ondanks de grote filosofische traditie van het humanisme.

“De geschiedenis van de Europese rol in de Levant, uitmondend in het Franse mandaat over Syrië, was een belangrijk deel van mijn opvoeding, zowel op school als thuis. Mijn grootvader, die hoofd van een school was, studeerde nog in de tijd van het mandaat; hij sprak Frans tot op de dag van zijn dood, hoewel hij een gepassioneerd tegenstander was van het Franse bestuur over Syrië. Voor ons was Europa vooral een cultureel oriëntatiepunt. Als jongen las ik Arabische literatuur en mythologie, maar ik werd pas echt een lezer door de kennismaking met de Grieken: Homerus, Sofocles, Aquilus.

“In mijn kleine kamer in Homs kwam alles samen, en dat was niet zo gek. Zeus veranderde in een stier en vloog naar Tyrus, naar Syrië dus, waar hij de dochter van de Phoenicische koning ontvoerde en meenam naar Kreta. Haar naam? Europa. Zie je: de interactie tussen beide oevers van de Middellandse Zee heeft oude papieren.

Symbool

“Als wij in Homs een tijdschrift uit Europa in handen kregen, dan lazen we dat minstens twintig keer. Europa was een voorbeeld, vooral als een symbool van democratie en mensenrechten. Met Frankrijk als het centrum daarvan, inclusief zijn secularisme. Daarnaast kenden we Europa van de verhalen van familie en vrienden die uitgeweken waren. Wij zagen deze mensen overigens wel als een beetje exotisch, niet meer deel van ons, en nu ik zelf mijn land heb moeten verlaten, vraag ik mezelf vaak af: word ik ook exotisch?

“Dan gaat het om hoe ik mijzelf zie, maar vooral ook om hoe ik het Zuiden zie. Want er is die Europese blik op wat aan de andere kant van de Middellandse Zee ligt, een eurocentrische blik, en de vraag is: blijf ik open voor wat de context is van wat de mensen daar drijft? Of verander ik in een Europeaan die naar anderen kijkt en hen beoordeelt aan de hand van een Europese standaard, die hij als ‘normaal’ beschouwt? Het Zuiden wordt dan vanuit een zeker altruïsme bekeken: ‘wij moeten hen helpen’. Een altruïsme dat deels wortelt in de religieuze notie van naastenliefde, maar toch ook in een gevoel van superioriteit.

Vraag je af waarom mensen doen wat ze doen. Wat hebben ze meegemaakt?

“Het ergert me als Europeanen zeggen te hopen op vrede voor Syrië. Wat is vrede? Op dit moment zou dat zijn: een overwinning voor de dictator en de vernietiging van alle oppositie. Het zou een vrede zijn die niet is gebaseerd op de waardigheid van alle burgers, op het samenleven van alle gemeenschappen, op democratie . Zo’n vrede wil ik niet. Dat is mijn probleem met de Europese blik, dat die zich beperkt tot dit uitgeklede idee van vrede, misschien uit schuldgevoel, omdat we op televisie zien wat er gebeurt, maar niet willen investeren in hulp. Ik ben bang dezelfde geprivilegieerde blik te krijgen en naar de ander te kijken op een gesimplificeerde wijze.

Vooroordeel 

“Dat geldt ook voor mijn blik op Europa zelf. Als ik hier word geconfronteerd met slogans tegen vluchtelingen, ben ik geneigd te denken: ze zullen nooit veranderen, die Europeanen. Maar ik verbied mezelf toe te geven aan dat vooroordeel en dwing mezelf tot een oefening die ik iedereen wil aanbevelen: vraag je af waarom mensen doen wat ze doen. Wat hebben ze meegemaakt? Wat is de achtergrond van hun handelen? Kan ik ‘vermenselijken’ wat voor mij ‘onmenselijk’ lijkt? En ik móet dat doen, om mijn eigen menselijkheid te beschermen. Anders blijft er alleen haat over en word ik mijn eigen monster, verstrikt in een cyclus van geweld. Dit speelt overal. Als ik hoor dat een jihadistische terrorist gedood is, ben ik gelukkig. En vervolgens zeer ongelukkig over dat geluk. Om dat te herstellen moet ik de ander weer vermenselijken.

“Ik heb van de Europese filosofie geleerd dat generaliseren een ziekte is, en dat was een zeer waardevolle les. Maar toch ben ik bang dat ik moet zeggen dat in Europa het gevoel van superioriteit gemeengoed is. In zekere zin is Europa blijven steken in de 17de eeuw, en heeft het nooit werkelijk geïnternaliseerd dat de wereld is veranderd in een open ruimte vol uitwisselingen. Met als gevolg dat we onszelf nog steeds toestaan op anderen neer te kijken, en hen te zien als onderdeel van een collectief waarover wij altijd een oordeel mogen vellen. Europeanen zijn individuen, niet-Europeanen zijn groepen. Wij zijn verlicht, daar is het duister.

Waarom ligt de Europese filosofie mij nauwer aan het hart dan de Europeanen?

“Sinds ik in Europa woon, besef ik dat de droom die ik had in Syrië inderdaad een droom was. Ik dacht dat cultuur, onderwijs, democratie en een minimum niveau van welvaart, mensen ertoe zou brengen elkaar niet langer te categoriseren, zichzelf niet op te sluiten in religieuze eigendunk, zich niet terug te trekken in etnische groepen die elkaar bevechten. Het blijkt niet zo te zijn. Het nieuw-rechtse denken groeit ongekend, met een agressie die de term conservatisme te schande maakt. Een rechtse wereldbeschouwing verdient haar plaats, maar wat er nu gebeurt is een tragedie, en het berooft mij van wat ik voor Syrië in gedachten had: educatie, democratie en economische ontwikkeling. Blijkbaar bieden die uiteindelijk toch niet de oplossing - dat betekende voor mij een grote desillusie. Wat nu? Wat is dan het model?

“Ik begrijp het niet. Waarom ligt de Europese filosofie mij nauwer aan het hart dan de Europeanen? Wat blijft er over van het denken van de afgelopen twee, drie eeuwen als we muren gaan bouwen om de rest van de wereld op afstand te houden? Muren betekenen het einde van Europa.

Nazisme 

“Neem het begrip ‘Leitkultur’, geïntroduceerd overigens door een Syrisch-Duitse hoogleraar: Basam Tibi, afkomstig uit Damascus. Zelfs hij was geschokt door de wijze waarop nieuw-rechts met het begrip aan de haal ging en er een genetische en racistische kwestie van maakte. Daarmee komt de dunne lijn tussen segregatie en fascisme wel heel dichtbij.

“Ik ben zelf niet religieus en niet erg enthousiast over religies in het algemeen. Maar als Europeanen de islam gelijkschakelen aan gevaar, terrorisme, oorlog en gekke lui die vier vrouwen trouwen en zich voor zeventig vrouwen opblazen, wat is dan het verschil met de nazi’s? Het nazisme begon niet met de Holocaust.

“Luister, er zijn drie keer zoveel moslims als Europeanen: 1,6 of 1,7 miljard menselijke wezens. Wat betekent het als iemand denkt dat 1,7 miljard mensen kwaadaardig, gevaarlijk en achterlijk zijn? We hebben de plicht van de geschiedenis te leren; door de eerste tekenen te negeren, werd de basis gelegd voor de latere massamoord. Wie begint met zeggen dat ze allemaal gevaarlijk zijn en dat we hen hier niet willen, accepteert het risico dat dit ermee eindigt hen te doden. Waar men begint boeken te verbranden, eindigt men met mensen verbranden - Heinrich Heine.

“De wereld zal een plaats blijven waar mensen op drift raken, op de vlucht voor oorlog en honger, erop gebrand elders een nieuw leven te beginnen. Niemand weet het, maar misschien zijn het over enkele decennia wel Europeanen die hun huizen moeten verlaten om het vege lijf te redden. De les van dat alles is dat we moeten mengen, hoe bang we daar ook voor zijn. Bang dat we het eigendom over onze kinderen verliezen, dat ze anders worden dan wij. Bang onze identiteit te verliezen door de komst van de ander. Dan wordt diens vrijheid voor ons een bedreiging. Dat is waar bij mij alle alarmbellen afgaan.”

Waar denkt u aan bij het woord ‘Europa’?

“Om te beginnen aan Verlichting, filosofie, natie-staat en democratie. Maar meteen ook aan kolonialisme, het vergaren van fortuin in andere landen, en de daaruit voortkomende kloof in welvaartsniveau tussen Europa en de rest van de wereld. En zo ontstaat een mix van liefde, genegenheid, woede en behoefte aan genoegdoening.”

De wereld zal een plaats blijven waar mensen op drift raken, op de vlucht voor oorlog en honger, erop gebrand elders een nieuw leven te beginnen

En de Europese Unie?

“Wat me als eerste te binnen schiet, is de bureaucratie, als schaduwzijde van de democratie. Maar ik moet ook denken aan Sheik Jawdat Said, de Syrische geestelijke, nu 87 jaar oud, die een voorvechter is van geweldloos verzet. Hij ziet democratie als de enige weg, omdat ze weerspiegelt dat alle mensen gelijk zijn in de ogen van de ene God. Hij schreef een interessant boek over de EU, als de weg naar de toekomst. Omdat de samenwerking in de EU een voorbeeld is van vredige samenwerking, het creëren van een ruimte die geen muren nodig heeft.”

Wat kan Europa leren van Syrië?

“Bij het begin van de Syrische bloedbad kon Europa nog denken dat Syrië ver weg was, dat Europa er geen rol te spelen had. Maar vijf, zes jaar later kwam het conflict naar Europa. Waaruit blijkt dat je de wereld niet kunt verdelen in Europa en de rest. Alles is met elkaar verknoopt. Afgezien daarvan, niet als een les, maar als iets wat te waarderen valt in de Syrische cultuur: eten is voor ons niet hetzelfde als voedsel tot je nemen, het is heel het leven in al zijn complexiteit. Het samenspel van talloze kleine elementen, tot stand gekomen in duizenden jaren. Het proeven van het leven.”

Orwa Nyrabia

Orwa Nyrabia werd in 1977 in Homs geboren en studeerde Uitvoerende Kunsten in Damascus. Na een opleiding in Parijs aan de Sorbonne deed hij een opleiding voor filmproductie, waarna hij filmproducent en -distributeur werd. Met zijn echtgenote Diana el Jeiroudi zette hij een filmfestival op, dat na het uitbreken van protesten tegen het bewind van Assad niet verder kon. Nyrabia produceerde in 2012 de documentaire ‘Return to Homs’. De Syrische veiligheidsdienst pakte hem op en hij zat drie weken vast. In 2013 werd hij vrijgelaten. In 2013 kon hij zich met zijn vrouw in Berlijn vestigen, en in januari van dit jaar werd hij benoemd tot artistiek directeur van het Idfa.

Lees ook: Hij werd weken lang verhoord door de Syrische geheime dienst, nu is hij artistiek directeur van het Idfa

Orwa Nyrabia gelooft in de kracht van films. Hij is de nieuwe artistiek directeur van de Idfa.