Enkel zo kunnen we de gevaarlijke opmars van populisme nog een halt toeroepen

Niet Hillary Clinton, en zelfs niet Michelle Obama, was de beste uitdager van de ondertussen president-elect Donald Trump. Die rol was weggelegd voor Khizr Khan, tijdens zijn speech op de Democratische conventie. "Meneer Trump, hebt u eigenlijk de Amerikaanse grondwet gelezen? Ik wil u graag mijn exemplaar lenen. Zoek naar de woorden 'vrijheid' en 'gelijke bescherming door de wet'", zei Khan, de vader van een gevallen soldaat. Een authentieke speech, met een pocketversie van de Amerikaanse grondwet in de hand, voor iedereen online te raadplegen.

Bij ons is de grondwet iets voor partijvoorzitters en topcabinetards, waarover enkel maar wordt gesproken bij weer eens rondje staatshervormen. Ik zie het in ons land dus niet meteen gebeuren. Dat hoeft ook niet. Toch kan vader Khan ons iets leren. Ik beschouw het als een offensief (deel)antwoord op populisten als Trump: patriottisme.

Patriottisme? Een gevoel van trots voor (bepaalde aspecten van) het land van herkomst of (in het geval van emigratie) voor het land waarin een persoon woont, volgens Wikipedia. Een bron van fierheid, betrokkenheid, wederzijdse (h)erkenning. Best prima dus. Het heeft in principe niets te maken met een dwingend, vaak uitsluitend nationalisme.

Wat heeft dat juist met Trump, Le Pen en Wilders te maken? Wel, door begrijpelijke gevoelens van angst voelen veel mensen - ook bij ons - zich in de steek gelaten, zeker wie het financieel moeilijk heeft. Het is met die cocktail van cultureel onbehagen en bestaansonzekerheid dat nationalisten en populisten aan de slag gaan. Wij-zij-denken steekt daardoor de kop op. Vooruitgang wordt een zero sum game. Niemand wil verliezen, en dus mogen 'de anderen' zeker niet winnen.

Een inclusieve, progressieve vorm van patriottisme - zowel constitutioneel, cultureel als sociaal-economisch - kan het tijkeren. Sterker nog: het kan een dam bouwen tegen oprukkend nationalisme en populisme. Filosofe Martha Nussbaum had Khans speech kunnen schrijven. Zij pleit voor teaching patriotism als uitweg uit de politiek van angst. In deze tijd moeten we onze common ground veel explicieter maken. Dan kom je uit bij een preambule bij onze grondwet en een eengemaakt vak burgerschap in het onderwijs.

Maar het moet (nog) meer zijn. Want zo'n patriottisme mag geen hol discours zijn. Net daar hebben de VS een probleem. De American Dream is voor te veel Amerikanen een nachtmerrie. Want van een grondwet alleen kun je niet eten. Een op de zes leeft in armoede in de VS, en 45 miljoen mensen leven van voedselbonnen.

Een zeker economisch patriottisme - een kwaliteitseconomie opbouwen in eigen land en regio - kan perspectief bieden. Waarom niet actiever hoge sociale en ecologische criteria afdwingen voor producten op onze markt? Dat is geen 'eigen bedrijven eerst'. Het stopt enkel de onrechtvaardige concurrentie. Waarom zou handel absoluut vrij moeten zijn, terwijl andere grenzen gretig worden getrokken? Ik pas voor een samenleving met prikkeldraad voor oorlogsvluchtelingen en een rode loper voor brutaal kapitaal.

Ook cultuur kan ons dichter bij elkaar brengen. Het is Nussbaums pleidooi om volop te investeren in kunst, literatuur, taal en geschiedenis. Want deze tijd snakt naar echte verbondenheid, meer dan elkaars foto's liken of meningen sharen. Een gezonde dosis patriottisme kan ons samen vooruithelpen. Het is een bindmiddel tussen mensen, een stuk bescherming en nestwarmte: een nachtmerrie dus voor nationalisten en populisten, die leven van angst en verdeeldheid.