Wim Pijbes, voormalig directeur van de Kunsthal in Rotterdam en daarna jarenlang directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam, ziet dat het in andere landen wel mogelijk is om musea gratis toegankelijk te maken.
"Grote musea in Amerika en Londen laten zien dat het voor de vaste collectie een groot goed is dat tentoonstellingen gratis toegankelijk zijn en dat ze dat kunnen delen met de samenleving", vertelt Pijbes. "Je bent echt open voor iedereen en hebt daardoor geen belemmeringen meer."
Het Rijksmuseum in Amsterdam is gratis voor jongeren tot en met 18 jaar. Volgens Pijbes - tegenwoordig directeur van Stichting Droom en Daad, die zich inzet voor kunst en cultuur in Rotterdam - is dat een bewuste keuze geweest. "Wij vonden het destijds een goede beslissing om iedereen op jongere leeftijd bekend te maken met de cultuur en de kunst in Nederland. Hopelijk komen ze later dan nog eens terug."
Probleem
Volgens kunsteconoom Pim van Klink gaat het goed met de musea in Nederland en wordt er mogelijk een probleem gecreëerd dat er nu niet is.
"De bezoekersaantallen zijn de afgelopen jaren gestegen, en daar zit ook de groei van het aantal toeristen in verwerkt. Ook de Nederlanders hebben mede door het succes van de museumjaarkaart hun weg naar het museum gevonden. Natuurlijk kan het altijd beter, maar we mogen ook weleens tevreden zijn met de situatie zoals die is."
Pijbes heeft vanuit zijn ervaring als museumdirecteur dezelfde gedachte als Van Klink. "De belangstelling stijgt en collecties worden uitgebreid. Een Museumweek doet daar met promotie en samenwerking nog een schepje bovenop en dat geeft beslist een bepaalde stimulans."
Toiletbezoek
Museumvereniging Nederland, de overkoepelende organisatie van musea in Nederland, is van mening dat het gratis toegankelijk maken van musea niet op te vangen is. Woordvoerder Iris Nooteboom: "Musea hebben steeds meer te kampen met terugtrekkende overheden, waardoor ze minder subsidies krijgen. Daarnaast stimuleert de overheid het ondernemerschap bij musea, die dus zelf meer inkomsten moeten genereren. Dan hebben ze de entreegelden wel nodig om een bepaalde hoeveelheid van de kosten te dekken."
Van Klink gaat nog een stapje verder. "In Rotterdam hebben ze een proef gedaan en het bleek dat op die dag het bezoek met 40 procent toenam. Toen ze die bezoekers gingen volgen, bleken ze vooral naar het toilet te gaan. Dan wordt het een openbare voorziening, terwijl het juist de bedoeling is om men te interesseren om naar musea toe te gaan. Vanuit mijn economische invalshoek ben ik een verklaard tegenstander van dingen gratis ter beschikking stellen. Als iets gratis is, verliest het zijn waarde."
Ook volgens Pijbes zijn er nadelen verbonden aan het gratis toegankelijk maken van musea. "Het is een stuk complexer dan mensen in eerste instantie denken. Voor musea is de btw-positie in het geding. Als ze geen inkomstenstroom van eindgebruikers meer hebben, kunnen ze hun aftrekfaciliteit verliezen. Dat kost enorm veel geld. Een museum kan daarnaast bij bijvoorbeeld één dag gratis toegang per week de toestroom aan toeristen en touroperators niet aan. Dan wordt het een ongecontroleerde chaos."
Van Klink: "Het nieuwe kabinet heeft voorgesteld dat alle klassen van de middelbare school één keer naar het Rijksmuseum of een museum in de regio moeten. Op zich zijn dat prima gedachten, maar daarmee krijg je mensen niet naar een hoger cultuurpatroon toe. Daar moeten andere stappen voor gezet worden, te beginnen met meer en beter cultureel onderwijs op scholen."
Onderzoek
Uit onderzoek van SEO Economisch Onderzoek blijkt volgens Nooteboom dat gratis toegang niet voor meer bezoekersaantallen zorgt op de langere termijn. "Op korte termijn zie je soms een stijging van het aantal bezoekers, maar voor de langere termijn is dat niet terug te zien in de cijfers. In 2016 boekten musea in Nederland 34 miljoen euro meer eigen inkomsten, maar de omzet stagneerde. Dat was mede te wijten aan de teruglopende overheidssubsidies. Veel musea in Nederland schreven daardoor rode cijfers."
Pijbes voegt daaraan toe: "Gratis wordt niet per definitie als goed gepercipieerd. En wie vangt 20 miljoen aan entreegeld op voor Rijksmuseum? Ik vrees dat de overheid daar niet in springt."