Het gevaar van een nieuwe Koude Oorlog schuilt in de chaos

Wie rond 1980 wakker lag van de kans dat de Koude Oorlog zou uitlopen op een Derde Wereldoorlog, slaapt ook nu weer onrustig. Rusland stuurt 150 westerse diplomaten het land uit, in reactie op 26 landen die vergelijkbare maatregelen namen tegen Russen. Dat gebeurde na een poging tot moord met zenuwgas op een dubbelspion in Londen. De aanslag op Sergej Skripal en zijn dochter doet de wereld terugschieten in Koude-Oorlogsreflexen: terwijl nog niets zeker is, vliegen het Westen en Rusland elkaar direct in de haren.

Maar is de situatie wel vergelijkbaar? Tijdens de Koude Oorlog was de wereldorde duidelijk: twee supermachten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, stonden tegenover elkaar. Dreigend, zelfs met kernwapens, maar geen van beiden met de wil om direct toe te slaan. Ondertussen vochten ze op allerlei plaatsen in de rest van de wereld bloedige conflicten met elkaar uit, van Vietnam tot Angola en Nicaragua. Daarbij ging het om invloed en zeker ook om ideologie: kapitalisme versus communisme.

Met de val van de Muur en daarna de Sovjet-Unie kwam deze gespannen maar stabiele toestand in 1991 ten einde, na meer dan vier decennia. Een jaar later jubelde historicus Francis Fukuyama over het 'einde van de geschiedenis': de wereld zou voortaan eensgezind in vreedzame, liberale sferen leven. Onder Boris Jeltsin leek Rusland de liberale, kapitalistische kant op te gaan.

Maar dat viel tegen. Met de komst van Vladimir Poetin ging Rusland een nieuwe eeuw in, waarin het de oude glorie weer opzocht. Ondertussen kwam China sterk op. Ook daar was eerst een ontwikkeling in liberale richting te zien, terwijl de staat later toch weer hard terugsloeg. En onlangs werd duidelijk dat de grote leider Xi Jinping daar nog heel lang aan het roer kan blijven staan.

Zelfs in de Verenigde Staten is nu een president aan de macht die de confrontatie zoekt. Na de bedachtzame Barack Obama dreigt Donald Trump vijanden met handelsoorlogen en zelfs met 'vuur en woede'.

Van een dreigende, maar overzichtelijke situatie zijn we beland in een complexe wereld waar een ongeluk in een klein hoekje zit. Waar vroeger twee supermachten elkaar in een dodelijke houdgreep hielden, proberen nu tenminste drie wereldmachten hun invloed te vergroten of in ieder geval te behouden. Toen werden de onwetende burgers aan beide kanten ideologisch verleid door de tegenpartij, nu komen ze om in de informatie en hebben ze minder zekerheden. Een overzicht.

Wederzijdse vernietiging met behulp van kernwapens, dat was het schrikbeeld van de Koude Oorlog. Wie jong was in die tijd, kan zich de spanning nog herinneren: wat als iemand toch op een knop drukt, al is het maar bij vergissing? Het ging allemaal net goed, mede dankzij mensen als luitenant-kolonel Stanislav Petrov. Hij besloot in 1983 geen kernraketten op de VS af te schieten - ook al zag hij op zijn scherm Amerikaanse raketten zijn kant op komen die er in het echt niet waren. Als dank werd Petrov uitgerangeerd en vergeten, omdat hij zijn plicht had verzaakt. Twintig jaar eerder, tijdens de Cubacrisis, was het gevaar van een echte oorlog nog groter. De spanning tussen de twee kernmogendheden liep tot ongekende hoogte op.

Nu staan nog altijd vele duizenden Amerikaanse en Russische kernraketten klaar om afgeschoten te worden. Het risico dat dat ook echt gebeurt lijkt kleiner, maar ondertussen zijn er wel kernmogendheden bijgekomen: naast China, het Verenigd Koninkijk en Frankrijk ook India, Pakistan, Israël en zelfs Noord-Korea. Dat vergroot het risico op ongelukken, en wie kan voorspellen wat de Koreaanse leider Kim Jong-un gaat doen?

Bovendien heeft zowel Amerika als Rusland aangekondigd hun kernwapenarsenaal te moderniseren. Poetin presenteerde een maand geleden onder andere de Sarmat-raket, die binnen een uur een atoombom aan de andere kant van de wereld kan droppen.

Kogels, raketten en bommen zijn niet meer de enige wapens. Tegenwoordig wordt de strijd ook gevoerd met behulp van data en informatie, via sociale media. Verzonnen of gekleurd nieuws heeft invloed op de publieke opinie, ook tijdens verkiezingen. Maar ook ten tijde van de Koude Oorlog probeerden beide kampen de opinie aan de andere kant al te beïnvloeden, via radio, televisie, pamfletten en kranten.

Supermachten

Twee vijanden, met ieder wat bondgenoten, die situatie tekende de Koude Oorlog. Het beeld van twee cowboys die in een stoffige hoofdstraat tegenover elkaar staan, wachtend tot de ander zijn pistool trekt, is veel gebruikt om de situatie te tekenen. Op de daken en achter de ramen liggen medestanders. Aan Amerikaanse kant sterke bondgenoten, zoals Groot-Brittannië, verenigd in de Navo en andere allianties. Vazalstaten als Polen aan de Russische kant, en elders op de wereld nog wat vooruitgeschoven posten - met Cuba als meest bedreigende, vanuit Washington gezien.

Nu is de situatie veel onoverzichtelijker. De VS zijn nog altijd de grootste en sterkste militaire macht ter wereld, zeker op zee en in de lucht. De Navo is uitgebreid, tot aan de grenzen van Rusland, en landen als Oekraïne en Georgië willen graag meedoen. Ondertussen zijn ook andere landen sterk opgekomen, met China voorop. Dat land ligt militair nog ver achter bij de VS en ook bij Rusland, maar de opbouw van het leger is indrukwekkend en belangrijker is wellicht de economische kracht. Donald Trump dreigt met een handelsoorlog, maar Peking heeft al laten weten daar niet bang voor te zijn. Kom maar op, wij hebben toch een langere adem, is het motto.

Waar de machtsverdeling tijdens de Koude Oorlog vrij stabiel was, is de situatie nu dynamisch. China is in opkomst en op termijn kunnen andere landen, zoals India, zich aansluiten bij de supermachten. Ondertussen is Rusland, ondanks Poetins grootspraak, in een neergaande lijn terechtgekomen. Het bevolkingsaantal daalt en de economie stelt, naast de energiesector, weinig voor.

Inzet

Waar ging en gaat het eigenlijk om? Destijds was duidelijk dat beide supermachten de sterkste wilden zijn in de wereld. Ze wilden domineren, militair en economisch, maar vooral ook ideologisch. De VS zagen de wereld als één grote vrije markt, waar Amerikaanse bedrijven hun gang konden gaan. Daartoe moesten andere landen in het kapitalistische kamp getrokken worden, ook via instellingen als het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank. Het verspreiden van liberale idealen als democratie en vrijheid van meningsuiting hoorde daarbij.

De Sovjet-Unie wilde ondertussen het communisme verder verspreiden. Of de leiders in het Kremlin nog echt geloofden in de gelijkheidsidealen van Marx is de vraag, maar via het uitrollen van hun ideologie konden ze andere landen in hun invloedssfeer trekken. Zeker landen in ontwikkeling, in Afrika, Azië en Midden-Amerika. Maar ook in West-Europa stonden communistische partijen onder Sovjet-invloed, van de CPN in Nederland tot in Italië de PCI, die soms bijna een derde van de kiezers lokte.

Nu is de strijd om de macht kaler. Rusland heeft nauwelijks meer een eigen ideologie en de VS onder Trump lijken de moraal afgeschud te hebben. Waar George W. Bush nog democratie en mensenrechten wilde verspreiden, lijkt Trump alleen maar geïnteresseerd in winnen. China is in naam communistisch, maar speelt ondertussen enthousiast en succesvol mee op de wereldmarkt. Toch blijft ideologie een rol spelen. Rusland heeft een duidelijke aantrekkingskracht op rechts-populistische partijen, de PVV en het Front National - binnenkort Rassemblement National - zijn duidelijke voorbeelden.

Leiders

Sterke, rationele mannen bepaalden de Koude Oorlog - dat is het beeld in ieder geval. Van Eisenhower en Kennedy tot Johnson en Reagan waren de Amerikaanse presidenten, ondanks hun politieke verschillen, sterk doordrongen van de risico's van een echte oorlog. Ze omringden zich met deskundige medewerkers en adviseurs, die wikten, wogen en de risico's calculeerden. Na de dood van dictator Jozef Stalin kwam ook in de Sovjet-Unie de ratio aan de macht. Nikita Chroestsjov kon nog weleens uit zijn slof schieten, opvolger Leonid Breznjew was het prototype van de kille, berekenende Sovjet-leider.

Aan de Russische kant zien we ook nu een berekenende leider. Vladimir Poetin houdt net als de Chinese president Xi Jinping de kaarten tegen de borst en het doel voor ogen. In het Witte Huis zit ondertussen een onvoorspelbare en impulsieve president. Zijn belangrijkste adviseurs zijn sinds de laatste interne wisselingen echte haviken, die liever dreigen dan onderhandelen. Over de vraag hoe gek of juist rationeel de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un is verschillen de meningen onder de experts. Maar één ding is wel zeker: als Kim en Trump in mei echt tegenover elkaar komen te zitten, zal de uitkomst onvoorspelbaar zijn.

Diplomatie

De echte Koude Oorlog was ook een rituele dans. Leiders aan beide kanten staken gloedvolle ideologisch gekleurde toespraken af, maar bij de Verenigde Naties en in ambassades bleven de kanalen meestal wel open. Af en toe sloeg er iemand, Chroestsjov, met een schoen op tafel en spionage en contraspionage vierden hoogtij, zeker in Midden-Europa. Maar de Amerikaanse president en de Sovjet-leider hadden wel een 'hotline', een directe telefoonverbinding op hun bureaus.

Nu is de chaos groter en het diplomatiek overleg onzekerder. De oorlog in Syrië is tekenend voor de nieuwe verhoudingen: Rusland en de Verenigde Staten staan er in verschuivende coalities tegenover elkaar, terwijl ze soms ook dezelfde vijand bestrijden: Islamitische Staat. Navo-bondgenoot Turkije is in conflict met de VS en zoekt toenadering tot Moskou.

De VN hebben in het internationale overleg aan belang ingeboet, net als neutrale plaatsen zoals Wenen en Genève. Ondanks alle moderne communicatiemogelijkheden lijken de verschillende kanten elkaar ook minder goed te kennen. Waar vroeger Russen en Amerikanen zich specialiseerden in elkaar taal en cultuur, speelt dat nu minder. Zeker in Washington zijn veel belangrijke functies niet ingevuld, zodat het State Department en het Witte Huis vaak op de tast hun weg moeten zoeken. Dan zit een ongeluk in een klein hoekje.

Lees ook:

We zijn naïef over kernwapens. We onderschatten de risico’s - en de bereidheid om ze in te zetten, zegt Daniel Ellsberg.