Judas was zo slecht nog niet
Miljoenen kijkers waren gisteren bij The Passion weer getuige van de kus waarmee Judas zijn vroegere held Jezus verraadde. Aan die handeling dankt Judas zijn duistere reputatie. Zijn naam is onderdeel van uitdrukkingen met een negatieve lading: judaskus, judasgroet (valse groet), judasloon (verradersloon) en judaszoon. Antisemieten, tot aan Julius Streicher aan toe, hebben naar Judas de Godsmoordenaar verwezen. Door zijn toedoen zou Jezus aan het kruis zijn gestorven – de gebeurtenis die vandaag, op Goede Vrijdag, wordt herdacht.
Maar wie Judas was, wat hem tot die ene daad heeft gebracht en of die daad hem is aan te rekenen, daarover verschillen theologen en andere geïnteresseerden al eeuwen van mening. Alleen over het feit dat een van de twaalf discipelen Judas Iskariot werd genoemd – een andere discipel heette Judas Taddeüs – heerst consensus. Maar over de betekenis van die achternaam heerst dan weer onenigheid: de een meent dat die verwijst Keriot, een plaatsje bij Hebron waaruit hij afkomstig zou zijn, de ander ziet er een verwijzing in naar het Latijnse sica: dolk.
Feit is dat hij onder de apostelen een buitenstaander was. Als enige van de twaalf kwam hij uit Judea. De anderen kwamen uit Galilea. Bij de opsomming van hun namen is Judas steeds de hekkensluiter. Ook dat wordt betekenisvol geacht. De vier evangelisten, de discipelen die het levensverhaal van Jezus hebben opgetekend, zijn niet zo mededeelzaam over Judas. Johannes voert hem op als verrader – nog voordat Judas daarnaar handelt – en een dief. Judas zou er namelijk vandoor zijn gegaan met de kas die hij namens de discipelen beheerde. Dit onderdeel van Judas’ biografie heeft bijgedragen aan de karikatuur van de Joodse geldwoekeraar.
Volgens Lucas nam de duivel bezit van Judas. En volgens Mattheüs, wiens evangelie de grootste bekendheid geniet dankzij Johann Sebastian Bach, heeft Judas bij de hogepriesters geld (dertig zilverlingen) gevraagd voor zijn verraad. Volgens andere bronnen hadden de hogepriesters hem het geld – het equivalent van de kostprijs van een slaaf – zelf aangeboden.
Vreselijke dood
In het Bijbelboek Handelingen komt de vreselijke dood aan de orde waarmee Lucas zijn verraad heeft moeten bekopen: hij kwam ten val op een scherpe rotspunt toen hij probeerde zich te verhangen. Bij deze mededeling liet de auteur het niet: Lucas’ ingewanden kwamen terecht op een akker die nadien onvruchtbaar bleef. In latere eeuwen is dit thema plastisch uitgewerkt.
Judas werd, kortom, weggezet als de grootste bad guy van de Bijbel. Als iemand die uit banaal gewin de Messias aan het kruis liet nagelen. Maar sinds enkele decennia werken theologen en schrijvers – recentelijk nog Amos Oz – aan de rehabilitatie van Judas Iskariot. (zie inzet)
Deze milde kijk op Judas is ook zichtbaar in The Passion. ‘Judas ‘verrader’ noemen, zet hem op veilige afstand’, stond op de site van dit spektakelstuk. ‘Judas ‘een van de twaalf’ noemen, dwingt ons om ook zelf in de spiegel te kijken.’ In The Passion is Judas de man zonder wie er geen Jezus zou zijn. Een hoofdrol, die elk jaar door sterspelers wordt vertolkt.
[INZET De rehabilitatie van Judas gaat over de volgende elementen]
• Kan de kus van Judas wel verraad worden genoemd? In slechts één Bijbelvers is sprake van ‘verraad’. Op andere plaatsen wordt gesproken van ‘overleveren’. Dat woord is niet alleen minder zwaar beladen dan ‘verraad’, het laat ook ruimte aan de opvatting dat Judas slechts de uitvoerder was van Gods wil – en door Jezus ook werd aangemoedigd om ‘te doen wat hij moest doen’.
• Was Judas dader of slachtoffer? Volgens sommige theologen heeft Judas gehandeld uit teleurstelling over het feit dat Jezus zijn macht niet als ‘koning op aarde’ heeft willen aanwenden. Die opvatting klinkt ook door in de (verfilmde) musical Jesus Christ Superstar. Een verwante these is dat Judas Jezus heeft willen dwingen zijn goddelijke kracht te tonen.
• Wist Judas welke gevaren Jezus liep? De Canadese theoloog William Klassen meent dat Judas slechts een theologisch dispuut heeft willen arrangeren tussen Jezus en de hogepriesters. Judas’ vreedzame intenties zouden in de tuin van Getsemane zijn doorkruist door Petrus, die op de vuist ging met de mannen die Jezus kwamen halen, en een van hen het rechteroor afsloeg.
• Was niet Petrus de verrader? De theoloog Patrick Chatelion Counet, verbonden aan de UvA, suggereert dat Jezus niet op Judas doelde toen hij zei dat een van de twaalf discipelen hem zou verraden, maar op Petrus – die hem vóór het kraaien van de haan inderdaad driemaal zou verloochenen.
• Zijn wij niet allen Judas? Voor Ad van Nieuwpoort, predikant in Bloemendaal, is vooral van belang dat Judas in de Bijbel voortdurend ‘een van de twaalf’ wordt genoemd. ‘Dat betekent dat ieder van zijn discipelen het had kunnen zijn en dat wijzelf het ook hadden kunnen zijn. Vandaar de vraag van de apostelen aan Jezus: Heer, ben ik het?’
Sander van Walsum