Turkije en EU hebben elkaar nodig

Varna

Vandaag ontmoeten de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, EU-president Donald Tusk en commissievoorzitter Jean-Claude Juncker elkaar in Varna. In deze havenstad in het oosten van Bulgarije zijn ze bijeen om te praten over de plek van Turkije in de Europese Unie. Recent werd een Bulgaarse kerk in Istanbul gerenoveerd. De openingsceremonie viel samen met het moment waarop Bulgarije het voorzitterschap van de EU kreeg. En daar maakt Turkije nu dankbaar gebruik van.

De Sint Stefanuskerk, beter bekend als Iron Church, schittert in de voorjaarszon aan de oevers van de Gouden Hoorn, de beroemde inham van Istanbul. Begin januari stond het kerkje ineens in het middelpunt van de belangstelling. Na een restauratie van zeven jaar werd de kerk feestelijk heropend door de Turkse president Erdogan en zijn Bulgaarse ambtgenoot Bojko Borisov.

Dat de kerk gebruikt werd als een politiek instrument, bleek tijdens de speeches van beide presidenten. Erdogan benadrukte hoe belangrijk verschillende culturen en religies in Turkije zijn. ‘Deze opening is een belangrijke boodschap aan het internationale publiek. Istanbul heeft de wereld opnieuw laten zien dat het een stad is waar verschillende religies en culturen in vrede bestaan’, sprak hij. En Bulgarije gaat werken aan het ‘normaliseren en verbeteren’ van de betrekkingen tussen Turkije en de Europese Unie, reageerde Borisov.

noodzaak

De historische Bulgaars-orthodoxe kerk werd daarmee ineens een symbool van hoop, op een moment dat de kans op toetreding van Turkije tot de EU onmogelijk lijkt. ‘De opening viel toevallig samen met het moment waarop Bulgarije voorzitter werd van de Europese Unie. Daar werd dankbaar gebruik van gemaakt door de presidenten’, lacht Hristo Kopano, lid van de raad van bestuur van de Bulgaars-Orthodoxe Kerk in Istanbul.

Volgens Kopano heeft Bulgarije goede relaties met Turkije, maar zijn die niet perfect. ‘We hebben elkaar nodig. Turkije ziet in Bulgarije momenteel een goede partner om de banden met de EU te versterken. Voor Bulgarije is de samenwerking vooral economisch, en gericht op samenwerking in het tegenhouden van Syriërs aan de grens tussen Turkije en Bulgarije.’

De noodzaak om samen te werken vat de huidige status tussen Europa en Turkije goed samen. Turkije is voor Europa onmisbaar in het stoppen van de migratiestroom en in het behouden van de vluchtelingendeal tussen Turkije en Europa. Het omstreden akkoord vierde afgelopen week zijn tweede verjaardag. Voor Turkije is Europa economisch essentieel: de EU is verreweg de belangrijkste import- en exportpartner van Turkije.

litteken

‘Vandaag moeten Turkije en de EU zich dan ook richten op een positieve agenda’, zegt Enes Bayrakli, Europees onderzoeksdirecteur bij SETA, een aan de Turkse overheid verbonden onderzoeksinstituut. Bayrakli vindt het een goed teken dat beide partijen willen praten.

Het dieptepunt in de relaties tussen Turkije en de EU werd volgens hem vorig jaar bereikt tijdens het Turkse referendum over de grondwet. ‘Europese landen hebben zich toen gemengd in Turkse nationale politiek. Op het veld van internationale politiek is dit onacceptabel. Voor Turkije heeft dit een diep litteken achtergelaten in de relaties met Europa. Dat heeft tijd nodig om te herstellen.’

Onder andere de relatie tussen Nederland en Turkije kwam op scherp te staan, met uiteindelijk het officieel terugtrekken van de Nederlandse ambassadeur in Turkije tot gevolg.

Of een positieve agenda mogelijk is, is de vraag. Er liggen behoorlijk wat pijnpunten op tafel. Zo zijn de aanvallen van de Koerdische PKK in Europa een doorn in het oog van Turkije. Turkse panden en moskeeën zijn momenteel doelwit van aanslagen in Duitsland. De daders zouden uit militant-Koerdische hoek komen en protesteren tegen de Turkse inval in Afrin.

‘Turkije gaat zeker aangeven dat de EU meer moet doen om Turkse staatsburgers in Europa te beschermen’, zegt Bayrakli. Daarnaast wil het land visumliberalisering voor Turkse burgers en de actualisering van de douane-unie. Ook wil Turkije meer geld voor de opvang van Syrische vluchtelingen in Turkije. De Europese Unie zegde deze maand opnieuw toe 3 miljard euro vrij te spelen, als onderdeel van de vluchtelingendeal.

uitholling

Tegelijk houdt Brussel enkele ijzers in het vuur. Turkije-rapporteur Kati Piri van de EU spreekt regelmatig haar zorgen uit over mensenrechtenschendingen en uitholling van de rechtsstaat in Turkije. Het overheidsoptreden na de staatsgreep in Turkije (juli 2016) en de noodtoestand die nog steeds van kracht is, komt Ankara op kritiek vanuit Brussel te staan. Turkije’s pad richting een autoritair bestuur, waar het omstreden referendum in Turkije in 2017 onderdeel van is, maakt vooruitgang in het toetredingsproces onmogelijk, is de teneur.

Turkije is het land met de meeste journalisten achter de tralies. Persvrijheid staat onder druk in het land, iets dat zeker ter sprake komt tijdens de top. Deze maand werden twee prominente journalisten van de oppositiekrant Cumhuriyet vrijgelaten in Istanbul. De arrestatie van deze journalisten kreeg veel media-aandacht in Europa en vanuit Brussel. De vrijlating is volgens Turkse oppositiemedia niet los te koppelen van de ontmoeting vandaag in Varna.

Enes Bayrakli verwacht geen grote veranderingen na de top. ‘Toetreding gaat in de nabije toekomst niet gebeuren. Maar het is de start van een nieuw tijdperk tussen Turkije en de Europese Unie. Rationale denkers weten dat dialoog en samenwerking noodzakelijk zijn’, benadrukt de onderzoeker.

De laatste keer dat Turkije en de Europese Unie bij elkaar kwamen, was in mei 2017 tijdens de NAVO-top in Brussel. De laatste bijeenkomst van de toetredingsconferentie op ministerieel niveau met Turkije was in juni 2016 in Brussel. Turkije claimt inmiddels aan alle 72 toelatingsvoorwaarden vanuit de EU te voldoen.

Een nieuw soort partnerschap als oplossing wijst Bayrakli resoluut van de hand. ‘Nee, het moet een geleidelijk proces van toetreding blijven. Turkije zal nooit een vorm van tweederangspositie accepteren.’ <