In 2002 was er nog de shock: Leefbaar Rotterdam kraaide victorie aan de Coolsingel. De gevestigde macht - de PvdA voorop - werd weggevaagd. Veertien jaar later is er de gewenning: Leefbaar Rotterdam is volgens de exit poll opnieuw ruimschoots de grootste. Geen enkele landelijke partij komt ook maar in de buurt. Had iemand iets anders verwacht?

Het succes van Leefbaar - ook al moest de partij na vier jaar besturen een aantal zetels prijsgeven - illustreert de nieuwe realiteit in de gemeentepolitiek. Lokale partijen winnen iedere verkiezing aan zelfvertrouwen. 'Ik ben de Rotterdammers dankbaar voor het vertrouwen,' zei voorman Joost Eerdmans woensdagavond bijna staatsmannelijk. 'We zijn twee keer zo groot als VVD en PvdA.'

In een gemeente als Weert was die boodschap nóg duidelijker. Alleen de lokale partijen kregen er volgens de exit poll zetels bij, de rest verloor. De oude en nieuwe grootmacht heet daar Weert Lokaal, een partij die de afgelopen vier jaar al het lokale bestuur domineerde. Als dank boekte de partij een monsterzege met naar verwachting zo'n 35 procent van de stemmen. In Enschede hetzelfde recept: Burgerbelangen Enschede wordt daar ruimschoots de grootste. In Emmen bleef Wakker Emmen de dominante partij.

Machtsbasis geslonken

De opmars van de lokalo's in het westen, zuiden, oosten en noorden gaat vooral ten koste van de partijen die de laatste decennia op landelijk niveau het bestuur domineerden: CDA, PvdA, VVD, D66 en in mindere mate ChristenUnie. In 2002 kregen deze vijf nog bijna 60 procent van de stemmen, in 2014 was dat al teruggelopen tot iets meer dan 50 procent. Alles wijst erop dat de machtsbasis van de klassieke partijen weer verder is geslonken.

In de aanloop naar deze verkiezingen was er in de Haagse hoofdkwartieren al gekreun te horen over de dreigende onbestuurbaarheid van het land. In de praktijk blijkt dat vooralsnog mee te vallen. Leefbaar heeft aangetoond dat zelfs een metropool als Rotterdam mede bestuurd kan worden door een lokale partij. In een kwart van alle andere gemeenten leverden lokale partijen de afgelopen vier jaar ook al wethouders. Een verder verleden geeft evenmin veel reden tot alarmisme. De zuidelijke provincies draaiden tot de jaren tachtig helemaal op lokale lijsten. In 1974 haalden die in Limburg bijna 72 procent van de stemmen, in Brabant ruim 51 procent. Die traditie lijkt nu langzaam terug te keren, ook in de rest van het land.

Rekruteren

Het zijn vooral de landelijke bestuurderspartijen zélf die zich na deze verkiezingen zorgen moeten maken. De gemeenteraden spelen bij VVD, CDA, PvdA, D66 en ook ChristenUnie sinds jaar en dag een cruciale rol bij het rekruteren van hun politici en bestuurders. De helft van hun huidige Kamerleden heeft een achtergrond in de gemeentepolitiek. In het kabinet is het aandeel van lokaal geschoolde politici nóg groter: 60 procent van de bewindspersonen deed eerder ervaring op als wethouder of gemeenteraadslid.

De poel waaruit de bestuurderspartijen kunnen vissen, slinkt met iedere gemeenteraadsverkiezing. Het gezamenlijke ledenaantal van VVD, CDA, PvdA, D66 en ChristenUnie is sinds 2002 met ruim 20 procent gezakt, van bijna 225.000 naar zo'n 173.000. Het aantal wethouders en gemeenteraadsleden krimpt in een vergelijkbaar tempo.

Alleen de bestuurlijke dominantie op het Binnenhof blijft vooralsnog onaangetast, ook al rust die dus op een steeds smallere basis. Pogingen om nieuwkomers als LPF en PVV in te kapselen zijn mislukt. Ook een partij als GroenLinks krijgt maar geen plek in de Trêveszaal, terwijl die partij na woensdag een grote rol gaat spelen in gemeentecolleges. Hetzelfde geldt in mindere mate voor Partij voor de Dieren en Denk: op lokaal niveau lonkt nu het pluche.

Binnenhof laatste bastion

Zo is het Binnenhof langzaam maar zeker het laatste bastion van de klassieke bestuurderspartijen. VVD, CDA, D66 en ChristenUnie kunnen gewoon verder in Rutte III, al zal zeker bij D66 de sfeer er alles behalve op vooruit gaan. Wethouders en raadsleden dreigen hun baan te verliezen.

Het CDA ziet waarschijnlijk de VVD langszij komen als grootste landelijke partij in de gemeenteraden. Partijleider Sybrand Buma is al blij als zijn partij zich 'handhaaft', ook al heeft het CDA sinds 2002 onophoudelijk terrein verloren in de gemeenteraden. Voor een partij die zo veel waarde hecht aan lokale worteling is dat een hard gelag.

De voormalige regeringscompagnon PvdA is er erger aan toe. Na de monsternederlaag van 2014 is de voormalige 'wethouderspartij' opnieuw verder weggezakt. Het zal de overige bestuurderspartijen van de afgelopen decennia allerminst gerust stellen.

Volg de laatste ontwikkelingen in ons liveblog over de gemeenteraadsverkiezingen

Hoe is gestemd in uw woonplaats? Bekijk hier de uitslagen per gemeente, net als de uitslag van het referendum over de WIV per gemeente.

De gemeenteraadsverkiezingen werden geen keerpunt voor de PvdA. De partij verliest in bijna alle steden.