De bereidheid van de VS of Rusland om kernwapens in te zetten, is groter dan we denken
We zijn naïef over kernwapens. We onderschatten de risico’s - en de bereidheid om ze in te zetten, zegt Daniel Ellsberg.
Kernwapens: lange tijd leken ze er weinig toe te doen, maar nu maken ze weer deel uit van militaire en politieke strategieën. Donald Trump wil kleinere, tactische kernwapens laten maken. Rusland beschikt, zo zei president Poetin onlangs, over kernraketten die onopgemerkt ieder doel kunnen raken. En de jongste kernmacht Noord-Korea krijgt (wellicht) president Trump op bezoek.
Zijn kernwapens alleen om mee te bluffen? Of kun je ze ook inzetten? Zo ja: wat houdt dat in? Het zijn dezelfde vragen als zestig jaar geleden, zegt Daniel Ellsberg (86), de ex-Pentagonadviseur en klokkenluider die de Vietnamoorlog hielp beëindigen. Begin 1961 wilde hij weten hoe ver de generaals wilden gaan als de Russen de Amerikaanse bluf op de proef zouden stellen. Namens president John F. Kennedy vroeg hij hun officieel: hoeveel mensen gaan we doden als we ons nucleaire draaiboek tegen de Russen uitvoeren? Hun antwoord: 300 miljoen Russen én Chinezen, plus 300 miljoen anderen. Het leger had niet de capaciteit voor twee draaiboeken en beschouwde daarom China en de Sovjet-Unie als één vijandelijk doel.
Ellsberg was geschokt over de ‘geïnstitutionaliseerde dwaasheid’, schrijft hij in zijn recente boek, ‘The Doomsday Machine’. “Dit was dieper kwaad dan welk ander project van de mens ook. Van die dag af had ik nog maar één doel in het leven: de uitvoering van dit plan voorkomen.” Na zestig jaar betoont Ellsberg, die we over de telefoon spraken, zich nog steeds strijdvaardig.
De gevolgen van kernoorlog zijn extreem. Dat schrikt je tegenstander af van gebruik, toch?
“Dat is de officiële verklaring, dat kernwapens bedoeld zijn als afschrikking. Maar dat is misleiding. In mijn tijd, in 1961, had de Sovjet-Unie precies 4 intercontinentale raketten en hooguit 192 bommenwerpers die de VS konden bereiken. Wij hadden 23.000 kernwapens. Dat had niets meer met afschrikking te maken.”
Waar dan wel mee?
“Het ware doel was, en is: de capaciteit hebben om een kernoorlog te winnen; om te kunnen dreigen met een first strike, een aanval die zo overweldigend is dat je de tegenaanval beperkt tot aanvaardbaar niveau: in de Koude Oorlog betekende dat ‘slechts’ 10 tot 20 miljoen Amerikaanse doden. Met zo’n overmacht kun je dan dreigen met first use, het eerste gebruik in een regionaal, niet-nucleair conflict. In de jaren tachtig zijn duizenden kernwapens ontmanteld, maar dit beleid staat nog recht overeind.”
Toch zijn kernwapens sinds de Tweede Wereldoorlog niet gebruikt.
“Ze zijn wel gebruikt. Zoals je een pistool gebruikt om zonder schieten je zin te krijgen. Ik kan daarvan tientallen voorbeelden noemen - in de Berlijncrisis, de Koreacrisis, de Suezcrisis. Tegen de Russen, Iran, Noord-Korea. Denk ook aan de Amerikaanse nucleaire paraplu boven Europa, een vriendelijkheid die de VS economisch en politiek heel veel oplevert.”
De VS en Rusland hebben werkelijk een machine gebouwd die klaarstaat om de wereld te verwoesten
Die paraplu waarborgt wel onze vrede.
“Maar wat is de nucleaire paraplu? In wezen is het een Amerikaans dreigement om bij een aanval door Rusland, zelfs een conventionele, kernwapens te gebruiken. Dat leidt bijna zeker tot een kernoorlog. Klimatologen weten wat het gevolg daarvan is: een nucleaire winter. Boven getroffen steden zullen vuurstormen ontstaan die wolken van rook en as in de stratosfeer brengen, waar ze minstens tien jaar blijven hangen, het meeste zonlicht tegenhouden, en daarmee het leven op aarde bijna onmogelijk maken. In elk geval voor alles wat groter is dan een eekhoorn. Dit is anders dan de kernwapens die Noord-Korea heeft staan, of India en Pakistan. Alleen Rusland en Amerika hebben zo’n zelfmoordmachine, in hoogste staat van paraatheid.”
In uw boek noemt u het ‘doomsday machine’.
“Dat komt uit de film ‘Dr. Strangelove’ van Stanley Kubrick, over een Russische machine die automatisch de wereld verwoest als Amerika een aanval pleegt. De machine wordt per ongeluk geactiveerd. Toen ik uit de bioscoop kwam, in 1964, zei ik: dit was geen fictie, dit was een documentaire. De VS, en later Rusland, hebben werkelijk een machine gebouwd die klaarstaat om de wereld te verwoesten.
En nog steeds liggen de bommen hiervoor ook in Nederland en België. Waarom accepteren jullie dat? Wat als er iemand een fout maakt?”
U beschrijft een aantal ernstige fouten en bijna-rampen. Maar sindsdien zijn de veiligheidssystemen toch wel verbeterd?
“Ik weet niet hoe veilig de huidige systemen zijn. Ik weet wel dat ze in mijn tijd heel veilig werden genoemd, en dat ik toch na eenvoudig onderzoek levensgrote risico’s kon aanwijzen waar niemand ooit over had nagedacht. Zo bleken heel veel mensen de autorisatiecodes te hebben waarvan we denken dat alleen de president die in zijn koffertje meedraagt. Logisch, anders zouden we kwetsbaar zijn als hij gedood wordt.”
Tekst gaat verder onder de afbeelding.
“Rusland heeft zelfs een systeem, ‘Perimeter’, dat automatisch terugslaat als een kernaanval wordt gedetecteerd, precies zoals in de film. Maar de geschiedenis kent talloze ongelukken, bijna-ongelukken en valse meldingen. In 1995 gebeurde dat nog in Rusland (toen Russische alarmsystemen een Noorse weerraket aanzagen voor een kruisraket, red.). Wat als dat gebeurt in een crisissituatie? De kans op menselijke fouten is veel groter dan men beweert.”
U ontdekte in de jaren vijftig dat er één, rigide draaiboek was voor totale kernoorlog. Dat is veranderd. Trump pleit nu voor kleinere wapens om tactisch in te zetten.
“Dat idee bestaat al decennia. Kissinger pleitte in de jaren vijftig al voor een beperkte kernoorlog in Europa. Het was krankzinnig, en nog steeds. Niet alleen omdat er miljoenen mensen in één keer sterven, maar ook omdat je kernoorlog niet kunt indammen. Tactisch inzetten werkt alleen als je kunt dreigen met escalatie. Het is puur een idee van wapenbedrijven als Boeing, Lockheed en Northrop om raketten, bommenwerpers en onderzeeërs te verkopen.”
De organisatie Ican kreeg de Nobelprijs voor de Vrede voor haar inspanningen voor een VN-verbod op kernwapens, ondertekend door 121 lidstaten. Gelooft u in zo’n verbod?
“Wat zij hebben bereikt, had niemand verwacht. De beperking is alleen dat landen met kernwapens en hun bondgenoten, zoals Nederland, het nooit gaan tekenen. Begrijp me goed: ik ben voor afschaffing van kernwapens. Maar in de huidige wereldorde is dat niet realistisch. Zelfs al zouden Rusland en de Navo dat willen, dan nog Noord-Korea niet. Kim Jong-un weet dat hij er geweest is als hij zijn kernwapens opgeeft.”
Trump en Kim willen met elkaar praten, werd vorige week bekend. Verwacht u daar iets van?
”Trump houdt, net als zijn voorgangers, militaire oefeningen om Noord-Korea binnen te vallen en Kim te doden. Ik kan me niet voorstellen hoe hij Kim kan laten geloven dat de VS daarmee ophouden. Dat is namelijk de enige manier om Kim van koers te laten veranderen. Maar misschien heb ik het mis. Ik hoop het. Ik begrijp niet hoe mensen tegen onderhandelen kunnen zijn. Natuurlijk is Noord-Korea een vreselijke dictatuur, maar dat is Saudi-Arabië ook. Onze invasieplannen zijn echt levensgevaarlijk.”
Kernwapens de wereld uit krijgen is nu dus niet haalbaar, denkt u. Wat is dan wel een realistisch doel?
“We kunnen de doomsday machine ontmantelen. Dat kan zonder de afschrikking aan te tasten. Wij kunnen eenzijdig besluiten om onze kwetsbare langeafstandsraketten op land te ontmantelen, die continu op hair-trigger alert staan, klaar voor lancering binnen enkele minuten als er een waarschuwing binnenkomt. Daarmee zouden we in één klap de doelen wegnemen van heel veel Russische raketten die op hun beurt op scherp staan om onze raketinstallaties uit te schakelen.
“We zouden de risico’s op overhaaste beslissingen enorm verkleinen. Dreigen met vergelding kunnen we ook met onze onderzeeërs. Ik zou willen dat we een kernmacht zouden worden zoals China, dat zo’n driehonderd kernkoppen heeft en er opvallend behoedzaam mee omgaat. Of Engeland, dat altijd maar één Tridentonderzeeër op zee heeft met een beperkt aantal kernkoppen. Dat is genoeg voor een minimaal afschrikkingsbeleid.”
Is dat dan wel politiek haalbaar?
“Niet met de huidige Amerikaanse regering en de huidige politici, inclusief Democraten. In Rusland was er enige tijd openheid, maar ze volgen intussen weer de lijn van de VS in de Koude Oorlog. Ook China gaat meer die kant op, uit angst voor de Amerikaanse raketten.
“President Obama was bijna bereid om de first use op te geven. Maar het Pentagon was tegen. Andere Navo-landen ook. Dat begrijp ik werkelijk niet. Waarom zou een land als Nederland tegen een ‘no first use’-beleid zijn?”
Omdat we zien aankomen dat Rusland anders de Baltische staten inpikt?
“Wellicht. Maar jullie kennen de risico’s niet. Ik denk dat geen parlement ooit een hoorzitting heeft gehouden over de gevolgen van een kernoorlog.
Het is meer dan bluf. De kans daarop is niet nul. En daarom is het krankzinnig
“Wat gebeurt er als onze wapens daadwerkelijk worden gelanceerd? Wat zijn de doelen, hoeveel doden vallen er, wat is de geschatte schade? Wat is de bedoelde schade, en wat is de onbedoelde schade als gevolg van de nucleaire winter? Zelfs onze president weet dat niet.”
Het is toch maar bluf, om het niet echt te laten gebeuren.
“En dat is echt naïef. We hebben een aantal crises gehad waarin kernoorlog serieus is overwogen door de legerleiding van een van beide kanten. Bij één daarvan, de Cubacrisis, was ik betrokken als strategisch adviseur. De beide presidenten wilden geen kernoorlog, maar toch brak die bijna uit doordat we de bluf niet wilden intrekken en militairen in het veld onder spanning bijna een kernraket lanceerden.
“Nu nog steeds is een oorlog tussen de Navo en Rusland denkbaar, in Syrië, Oekraïne of de Baltische Staten, met de Navo die first use belooft. De Navo dreigt feitelijk met de verwoesting van het leven op aarde. Het is meer dan bluf. De kans daarop is niet nul. En daarom is het krankzinnig.”
Het gevaar van een kernoorlog is niet voorstelbaar, maar het gevaar van de Russen wel.
“Het komt er dus op neer dat we de Russen de baas willen zijn door te dreigen met collectieve zelfmoord. Waarom richten we de wapens dan niet op onszelf? Dan dreigen we ook met een nucleaire winter. Dat scheelt heel veel geld, dat we niet aan Boeing en consorten hoeven betalen. Is een stuk goedkoper, en het effect is precies gelijk: het einde van het leven op aarde.”
U strijdt al tegen het nucleaire gevaar sinds 1961. Hoe lang gaat u nog door?
“Ik ben nu bijna 87, maar als ik net zo oud word als mijn vader heb ik nog negen jaar. Het is mijn grote levensdoel om eraan bij te dragen dat de VS en Rusland een kernmacht worden als China. Het is niet waarschijnlijk. Maar er zijn vaker wonderlijke dingen gebeurd.”
Daniel Ellsberg (1931)
Is de klokkenluider die in 1970 duizenden geheime documenten lekte over de Vietnamoorlog. De Pentagon Papers (onderwerp van de recente film The Post) legden een bom onder de positie van president Nixon. Ellsberg was militair analist in het Pentagon, tot hij het gevaar ontdekte van Amerika’s kernwapenstrategie.
Tot zijn frustratie gingen documenten waarmee hij op dit gevaar wilde wijzen verloren bij een storm. Hij vertelt zijn verhaal alsnog in ‘The Doomsday Machine.’ Ellsberg is 87 keer gearresteerd bij anti-kernwapendemonstraties. Henry Kissinger noemde hem ooit ’de gevaarlijkste man van Amerika’.