Wat te doen met 'semi-overheidsinstellingen' als ING: nationaliseren of privatiseren?

'In moeilijke tijden moet je toch langs de kassa in Den Haag.' Kees van Dijkhuizen, bestuursvoorzitter van ABN Amro, zegt woensdag eerlijk waar het op staat. Op de Amsterdamse Zuidas, in de kelder van het milieuvriendelijke 'circulaire plantsoen' dat zijn eigen bank onlangs opende, neemt hij deel aan een debat dat is georganiseerd door het Sustainable Finance Lab. Uiteraard pleit Van Dijkhuizen ervoor dat banken zoveel mogelijk 'nootjes verzamelen' - het eigen vermogen versterken dus. En nee, voegt hij eraan toe, 'natuurlijk is het niet zo dat bankiers denken: laten we va banque spelen, want het publiek betaalt toch wel'.

Maar feit blijft dat een bank nooit 100 procent veilig zal zijn. Dat komt doordat in een crisissituatie niemand elkaar meer vertrouwt en de dagelijkse geldstroom opdroogt. 'Dan moet de staat alsnog instappen', concludeert Van Dijkhuizen. Zijn ontnuchterende conclusie sluit aan bij de uitspraak van minister-president Rutte vorige week. Die keerde zich tegen de loonsverhoging van ruim 50 procent voor de topman van ING omdat banken 'een soort semi-overheidsinstellingen' zijn. Nu dat plan is ingetrokken, wordt pas duidelijk dat de premier met zijn opmerking een doos van Pandora heeft geopend. Op de kop af tien jaar nadat de val van zakenbank Bear Stearns het prille begin inluidde van de grootste crisis sinds de jaren dertig, is de discussie over de toekomst van de bankensector terug van weggeweest.

Zowel Nederland als Europa heeft het afgelopen decennium geprobeerd een einde te maken aan too big to fail. Bij de volgende crisis moet de belastingbetaler buiten schot blijven. Daartoe is het toezicht verscherpt en zijn banken gedwongen meer financiële reserves aan te leggen. Voor het geval het toch mis gaat, moeten ze een Europees 'resolutiefonds' van circa 55 miljard euro vullen. Donderdag benadrukte bestuurder Sabine Lautenschläger van de Europese Centrale Bank in een toespraak in Florence nogmaals dat banken hierdoor anno 2018 wel degelijk failliet kunnen gaan.

Ruttes opmerking suggereert het omgekeerde. Ten onrechte, vindt de Nederlandse Vereniging van Banken. 'Banken moeten zich, vanwege het maatschappelijk belang van hun taken, natuurlijk bewust zijn van de impact van hun beslissingen op de samenleving. Maar dat maakt ze nog geen semi-staatsbedrijven', reageert voorzitter Chris Buijink desgevraagd. Ook hij wijst op de stappen die zijn gezet om de financiële sector veiliger te maken. 'Banken, hun aandeel- en obligatiehouders moeten zelf eventuele problemen kunnen opvangen. Zelf verantwoordelijk zijn voor succes en zelf verantwoordelijk voor falen. Net zoals andere private ondernemingen. Dat is de goede koers.'

Dat de bankenvoorman niets wil weten van het stempel 'semi-overheid' is begrijpelijk. Het zet de deur open naar blijvende politieke bemoeienis, zo bleek afgelopen week. Naar aanleiding van de ING-ophef bekijkt het kabinet of extra maatregelen nodig zijn. Intussen heeft vrijwel de voltallige oppositie in de Tweede Kamer samen met GroenLinks een wetsvoorstel ingediend waarmee Den Haag een veto zou krijgen over de topsalarissen bij grote banken. En wie zegt dat de politiek zich, op basis van dezelfde argumenten, in de toekomst niet ook gaat verzetten tegen een omstreden lening door een Nederlandse bank? Of een ander ingrijpend besluit van de Raad van Bestuur?

'Semi-overheid, dat is net zoiets als een beetje zwanger zijn', zegt Lex Hoogduin, hoogleraar economie aan de rijksuniversiteit Groningen en voormalig centraal bankier. 'Waarmee mag de overheid zich nu wel of niet gaan bemoeien? Dat is volstrekt onhelder. Voor ING is dit een onwerkbare situatie.' Hoogduin pleit ervoor zo snel mogelijk duidelijkheid te scheppen. 'Of we kiezen voor staatsbanken, met sobere beloningen. Of voor echt private banken die er niet langer van uit kunnen gaan dat de belastingbetaler ze te hulp schiet.'

De eerste optie, staatsbanken, lijkt voor het huidige kabinet uitgesloten. ABN Amro wordt ondanks protesten uit de linkse hoek in stapjes naar de beurs gebracht. Ook de Volksbank blijft op langere termijn niet in publieke handen.

Privatiseren

Het alternatief is privatiseren - maar dan dit keer écht. 'Banken moeten kunnen ondernemen', zegt de Amsterdamse hoogleraar Arnoud Boot, in 2016 auteur van een kritisch rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over de 'topzware' Nederlandse financiële sector. 'De banken van morgen lijken misschien wel op een IT-bedrijf. Sta je uit angst voor nieuwe financiële crises niet toe dat ze risico's nemen en veranderen, dan heb je straks door en door gereguleerde Nederlandse banken - maar die doen er economisch totaal niet meer toe.'

Net als de meeste economen ziet Boot de oplossing in grotere buffers; banken moeten volgens hem veel meer eigen vermogen aanhouden. Het nieuwe kabinet beweegt opvallend genoeg de tegenovergestelde kant op. Het kabinet geeft de relatief strenge Nederlandse 'veiligheidsnorm' - voor elke euro die banken uitlenen moeten ze 4 cent aan eigen vermogen aanhouden - op ten gunste van de mildere Europese 3 procent. Maar zelfs als die eis wordt aangescherpt, is er volgens Boot meer nodig om de banken het benodigde maatschappelijk draagvlak te bezorgen. 'Als ik ING was, zou ik morgen een aparte, lokaal verankerde dochteronderneming opzetten en daarin alle functies parkeren met een publiek belang. Van betaalrekeningen tot MKB-financiering. Dat doe je dan inclusief heel veel eigen vermogen en een maatschappelijke adviesraad. Zo schep je vertrouwen. Pas dan kan de rest van de bank de risico's nemen die nodig zijn om te ondernemen met het oog op de toekomst.'

Dat zijn forse ingrepen. Toch klinken er ook vanuit VVD-hoek geluiden dat verder aanmodderen in het vagevuur tussen staat en markt geen goed idee is. 'Als liberaal hindert het mij dat banken, toen puntje bij paaltje kwam, volledig afhankelijk bleken van overheden', bekende partijcoryfee Hans Hoogervorst woensdag tijdens hetzelfde debat waar ook ABN Amro-baas Kees van Dijkhuizen aan deelnam. In de ogen van de voormalige AFM-voorzitter en minister is de financiële wereld tien jaar na dato hard op weg naar een nieuwe crisis. De wereldwijde schulden zijn hoger dan ooit. Toch gaan regeringen harde maatregelen uit de weg. 'Als oud-minister van Financiën heb ik altijd gedacht dat wij als Nederland een heel streng land zijn. Dat bleekt niet zo te zijn. Ik vind dat onthutsend.'