Het kapotte eiland dat Amerika het liefst vergeet (nrc.nl)

Proletenparadijs

Als slierten zwarte spaghetti liggen de elektriciteitsdraden op de weg, bocht na bocht. De omgevallen bomen en elektriciteitsmasten zijn zoveel mogelijk aan de kant geschoven, maar automobilisten moeten nog altijd de gaten in het ingestorte wegdek omzeilen. Soms is een hele baan verdwenen.

De weg naar Jayuya (16.500 inwoners) slingert zich urenlang omhoog. Door regenwoud, langs ravijnen en modderstromen. Het afgelegen bergstadje ligt in het midden van het Caribische eiland Puerto Rico. Een enkele keer kom je mannen in oranje hesjes tegen, die bezig zijn elektriciteitsdraden uit omgevallen bomen te peuteren. Ze hebben nog ontelbare kilometers te gaan, over het hele eiland.

Het is al meer dan vijf maanden geleden, op 20 september 2017, dat orkaan Maria over Puerto Rico raasde. Tientallen, misschien honderden mensen kwamen om het leven. Puerto Rico zat volledig zonder stroom. Tienduizenden mensen verloren hun huis. Ziekenhuizen konden geen medicijnen meer leveren, benzine raakte op, voedsel werd schaars.

In die tijd trof orkaan na orkaan het grondgebied van de Verenigde Staten: Harvey legde Houston plat. Irma verwoestte Florida. Maar terwijl Texas en Florida, op het Amerikaanse vasteland, alweer grotendeels hersteld zijn, voltrok zich op Puerto Rico een tweede ramp: die van de vergetelheid. Bijna een half jaar na Maria zitten nog circa 300.000 inwoners zonder stroom. Tienduizenden hebben geen schoon water. Vooral in de dunbevolkte gebieden zitten elke avond hele dorpen en steden in het donker.

Die duisternis lijkt symbolisch: op het vasteland is er nauwelijks aandacht voor Puerto Rico. Het was in september even een groot verhaal, toen Donald Trump langskwam, en rollen keukenpapier in een menigte gooide. Daarna verdween de interesse: tv-zenders bleven weg, politici deden weer of Puerto Rico niet bestond, net als vóór Maria.

„Wij zijn Amerikanen, maar op het vasteland geven ze niet om ons”, zegt Alexis Bennet. De gemeenteambtenaar is verantwoordelijk voor het herstel van Jayuya. „Met een natuurramp kunnen we omgaan. Er is verdriet, we nemen de schade op en beginnen aan het herstel. Maar nu is er niemand die ik kan bellen, niemand die langskomt.”

"Wij zijn Amerikanen, maar op het vasteland geven ze niet om ons"

Kolkend monster

Jayuya is een klein stadje, op een van de hoogste bergen van het eiland. De kabbelende rivier die door de stad stroomt, werd vorig jaar een dodelijk, kolkend monster, dat aan beide oevers happen nam. Bijna de helft van de inwoners van Jayuya heeft nog altijd geen elektriciteit. Meer dan de helft heeft geen stromend water. Ruim 1.300 huizen zijn zwaar beschadigd: de daken liggen eraf, muren zijn ingestort, huizen zijn met de modder verdwenen.

De gelaatskleur van Victor Montes oogt grauw, zijn witte jas zit vol vlekken. De kinderarts maakt lange dagen in zijn noodkliniek, in het centrum van Jayuya. Montes is de enige kinderarts in de wijde omgeving. Hij verliet Puerto Rico dertig jaar geleden, zoals tienduizenden jonge eilandbewoners ieder jaar, om in de Verenigde Staten een toekomst op te bouwen. Toen hij de beelden van Maria op televisie zag, besloot hij terug te keren. „Mijn familieleden zeiden: ‘Victor, ben je gek geworden?’ Maar ik kon niet langer aanzien hoe mijn land in de steek werd gelaten.” Montes wil niet meer weg uit Jayuya. „Puerto Rico is verraden. Zolang dat duurt, blijf ik.”

Montes werkt iedere dag in zijn kleine kliniek, waar een televisie in de hoek de volle wachtkamer in schalt. „Het wegvallen van water en elektriciteit is een enorm gezondheidsprobleem”, zegt hij. „Veel inwoners zijn in krotten terechtgekomen, zonder voorzieningen. Astmapatiënten konden hun apparatuur niet meer gebruiken, zieke kinderen raakten oververhit doordat er geen airconditioning meer was.”

Officieel zijn er in Jayuya geen doden gevallen door Maria, maar daar gelooft Montes niets van. „Tijdens de ramp zijn hier mensen gestorven, niemand weet hoeveel. Vooral de maanden erop waren dodelijk, omdat hulp uitbleef. We zullen nooit weten hoeveel mensen er in Puerto Rico zijn omgekomen, omdat dat de Amerikaanse autoriteiten voor schut zet.”

Koffie

Hoewel de helft van de bevolking van Jayuya nog altijd niet geholpen is, houdt de schaarse hulpverlening er juist nu mee op. De bedrijven die de Amerikaanse overheid inhuurde om de schade te herstellen, Fluor en PowerSecure, trekken zich terug, zo maakten ze vorige week bekend. Volgens de bedrijven zit hun contract erop, en zijn de meeste Puerto Ricanen inmiddels weer op elektriciteit aangesloten.

Maar zelfs de plekken die wel geholpen zijn, komen nog voortdurend in de problemen. De afgelopen week viel, voor de zoveelste keer, de elektriciteit uit in San Juan. De hoofdstad oogde spookachtig: op de gebouwen met noodgeneratoren na was alles duister. Een half miljoen mensen moest zich redden met zaklampen in de aardedonkere staten.

De koffieplantage van Roberto Atienza (62) is de trots van Jayuya. Zijn grootvader stichtte het bedrijf ruim honderd jaar geleden, en de koffie, „zoet, zacht, chocolade-achtig”, is wereldberoemd. In zijn kantoor hangt een portret waarop Atienza, herkenbaar aan zijn grijze baard en strohoed, een kop koffie inschenkt. Maar Maria heeft het bedrijf geruïneerd. Bijna 90 procent van de koffieplanten is verwoest door de orkaan, nog voordat de oogst begonnen was. Het merendeel van de 145 hectare land is onbruikbaar. Driekwart van de honderd werknemers is naar huis gestuurd.

Atienza wandelt over het erf, waar honden in de schaduw liggen, en machines werkeloos in een schuur staan. „De orkaan was erg, maar wat er daarna gebeurde, was nog rampzaliger”, zegt hij. „De elektriciteit is niet hersteld, de telefoonlijnen zijn afgesneden, de wegen zijn onbegaanbaar. Ik kan geen mest of planten kopen, waardoor de oogst van volgend jaar ook al verloren is. Ik hoop dat mijn zoon en dochter dit bedrijf als vierde generatie overnemen, maar de kans wordt kleiner.”

Koffie verbouwen was een eeuw geleden een daad van verzet in Puerto Rico. Het eiland was in 1898 door de Verenigde Staten veroverd op Spanje. Hoewel de Verenigde Staten zich altijd hadden afgezet tegen Europees kolonialisme, werd het eiland de facto een kolonie. In 1917 werden Puerto Ricanen Amerikaans staatsburger, maar zonder de rechten die daarbij horen. Ze mogen niet stemmen bij presidentsverkiezingen. Ze hebben geen Congresleden in Washington. Volgens een recente peiling weet 54 procent van de Amerikanen niet eens dat Puerto Rico deel uitmaakt van hun land.

Amerikaans kolonialisme, zegt Atienza, verwoestte de Puerto Ricaanse koffieindustrie. Er was behoefte aan suiker op het Amerikaanse vasteland, niet aan koffie. Koffieplantages werden gesloten, en vervangen door suikerplantages. Toch ging de familie Atienza stug door met koffie verbouwen.

Roberto Atienza ziet het gebrek aan hulp door de Amerikaanse regering als een nieuwe vorm van uitbuiting. „Ze willen nog altijd niet dat we zelf iets produceren. Koffie importeren ze wel uit goedkopere landen. Amerika wil niets doen voor Puerto Rico dat geld kost. Ze hebben ons het liefst apathisch en afhankelijk.”

Geest van verzet

In de eerste helft van de twintigste eeuw heerste nog een geest van verzet op het eiland. In 1950, onder invloed van de Cubaanse revolutie, werd Jayuya het middelpunt van een gewapende rebellie tegen de VS. Een guerrillagroep nam bezit van het stadje, veroverde vuurwapens in een politiepost en hees de vlag op het centrale plein. Maar de Vrijstaat Puerto Rico kwam er niet. Met luchtaanvallen werd de opstand gesmoord, met drie doden tot gevolg. Amerikaanse vliegtuigen die Amerikaans grondgebied aanvielen: het was een uniek moment in de Amerikaanse geschiedenis.

De geest van toen is grotendeels verdwenen, zegt de Puerto Ricaanse hoogleraar Latijns-Amerikaanse Letterkunde Maria Acosta Cruz. De pijn bleef. Acosta Cruz doceert in de Verenigde Staten, aan Clark University, maar is nog veel op Puerto Rico, waar haar familie woont. „In het beste geval herstellen we de situatie van vóór Maria, daar verlangt niemand naar terug. Mensen worden verscheurd door tegenstrijdige emoties. Niemand vertrouwt Amerika, maar Puerto Ricanen vertrouwen hun eigen leiders evenmin. Ze voelen zich behandeld als tweederangs burgers, maar willen ook meer op Amerika lijken.”

Al voordat Maria toesloeg, was Puerto Rico failliet. Het eiland heeft een schuld van 73 miljard dollar. De zogeheten Jones Act uit 1920 regelt dat alleen Amerikaanse schepen goederen en olie naar het eiland mogen brengen, schepen uit andere landen betalen zware belastingen. Die protectionistische wet verhinderde dat landen hulp konden bieden na Maria. Een tijdelijke opschorting van enkele dagen hielp vrijwel niets.

Anders dan Amerikaanse staten heeft Puerto Rico niet de bevoegdheid om de eigen financiën te regelen. Toenmalig president Barack Obama wees in 2016 een commissie van het Amerikaanse Congres aan om een regime van harde bezuinigingen door te voeren, vergelijkbaar met de manier waarop Griekenland door de Europese Unie onder curatele werd gesteld. Eufemistisch heet die wet Promesa, belofte.

Puerto Rico, waar de helft van de bevolking onder de armoedegrens leeft, loopt leeg. Na Maria nam dat toe: enkele honderdduizenden Puerto Ricanen verhuisden naar de VS, meestal naar Florida. Maria Acosta Cruz: „Mijn bejaarde ouders zeggen elke week tegen me: waren we nog maar jong, dan waren we meteen vertrokken. In hun straat staan sinds kort acht huizen leeg. Allemaal zijn ze naar Amerika gegaan.”

Puerto Ricanen, zegt Acosta Cruz, zijn eensgezind in hun ontgoocheling. Maar wat er wél moet gebeuren, daar zijn ze diep verdeeld over. Grofweg zijn er drie stromingen: een groep wil dat Puerto Rico een onafhankelijk land wordt, en zo loskomt van de wurggreep van de VS. Een grotere groep wil dat het eiland een volwaardige status krijgt in de Verenigde Staten, en de 51ste staat wordt. Een andere groep, ongeveer net zo groot, is voor behoud van de status quo. Rondom ieder standpunt is een politieke partij gesticht, het is veruit het belangrijkste thema op het eiland.

Maar, zegt ze, Maria heeft Puerto Rico een belangrijke les geleerd. „We verspillen al decennialang onze adem en onze energie aan een theoretisch debat over de beste staatsvorm. ” Dit debat, zegt Acosta Cruz, moet stoppen. „Laten we ons inzetten voor kleine verbeteringen. Iedereen weet wat er moet gebeuren. De Jones Act draait het eiland de nek om, die moet verdwijnen. Alleen als we ons gezamenlijk voor één doel inzetten, verandert er iets.”

Huidskleur

Die verandering ís al begonnen, zegt Tara Rodriguez Besosa (34). De jonge ondernemer verloor tijdens Maria het restaurant dat ze enkele jaren eerder was begonnen. De dagen erop kwamen plunderaars langs, om mee te nemen wat nog waarde had. Rodriguez Besosa bleef met niets achter. Maar, zegt ze nu, de orkaan was ook bevrijdend voor haar. „Mijn bedrijf was verliesgevend, en ik maakte me altijd zorgen over personeelskwesties. Toen mijn restaurant er zo bij lag, besefte ik: ik voer altijd de plannen van anderen uit, nooit die van mezelf. Zo is het met Puerto Rico ook. Altijd doen we wat Amerika wil, niet wat we zelf willen.”

Net als in het leven van kinderarts Victor Montes zorgde Maria voor een radicale ommezwaai bij Tara Rodriguez Besosa. Ze besloot zich volledig in te zetten voor de lokale boeren die haar restaurant van groente voorzagen. Rodriguez Besosa zamelt geen geld in, maar planten en zaden. Daarna rijdt ze af en aan naar boeren, om ze te helpen hun plantages te herstellen. „Moeten we wachten tot Trump iets doet? Ik probeer op het eiland netwerken op te bouwen, zodat we veerkrachtiger zijn bij een volgende ramp. Dit is mijn verzet tegen het Amerikaanse kolonialisme.”

Tara Rodriguez Besosa zegt dat hoogopgeleide jongeren die bewust op het eiland blijven, zoals zijzelf, genoeg hebben van de bittere debatten over de politieke toekomst van Puerto Rico. „Dit gaat uiteindelijk niet over de vraag of we een staat moeten worden of niet. Dit gaat over racisme. Puerto Ricanen worden afgerekend op hun huidskleur.”

Vergelijk Puerto Rico met Flint, Michigan, zegt ze. In Flint, waar overwegend Afro-Amerikanen wonen, wordt de bevolking blootgesteld aan drinkwater dat met lood vergiftigd is. Het probleem begon in 2014 en is nog altijd niet opgelost. Rodriguez Besosa zegt: „Maria is geen Puerto Ricaans probleem. Het is een Amerikaans probleem. Niet de zwakte van Puerto Rico werd blootgelegd, maar die van Amerika.”