Kritiek op de islam zal de wereld vrijer maken

Toen Ali Rizvi opgroeide in Riyad ontdekte hij op een goed moment dat van dieven de hand werd afgehakt. 'Is dat niet barbaars?', vroeg hij geschokt aan zijn ouders. Zij stelden hem gerust. Zij keurden het ook af, maar het had niets te maken met de islam. Het was gewoon onderdeel van de Saoedische cultuur.

Zou zomaar kunnen, dacht hij nog. Als kind van Pakistaanse ouders, beiden opgeleid in Noord-Amerika en werkzaam als universitair docent, bracht hij zijn jeugd door op een internationale school, gescheiden van de Saoedi's. Tja, rare jongens, die Saoedi's... Ze hadden ook een plein dat expats 'Chop-chop Square' noemden: daar vonden de openbare onthoofdingen plaats.

Maar toen Rizvi als nieuwsgierige tiener een Engelse vertaling van de Koran begon te lezen, zag hij dat de amputatie van handen wegens diefstal letterlijk wordt voorgeschreven in vers 5:38. Toen hij de passage aan zijn ouders liet zien, waren zij net zo verbijsterd als hij, herinnert hij zich. Zoals ze ook niet wisten dat het toch echt staat voorgeschreven dat ongelovigen moeten worden onthoofd (vers 8:12-13). En dat ongehoorzame vrouwen moeten worden geslagen (4:34). Zijn ouders waren moslim - vrij liberaal, maar toch - en zij hadden geen enkel benul. Zoals veruit de meeste moslims hadden zij de Koran niet gelezen. Die is namelijk in het Arabisch, dus de moslims in landen als Pakistan, Indonesië, India, Bangladesh, Turkije, Nigeria en Iran vertrouwen op hun geestelijke leiders en wantrouwen iedere vertaling, omdat zij menen dat de Koran het letterlijke, onfeilbare en dus ook onvertaalbare woord van Allah is.

'Gelukkig maar dat ze geschokt waren', blikt Rizvi terug tijdens een gesprek via Skype. 'Het leerde me dat mijn ouders goede mensen waren - en dat was niet vanwege, maar ondanks de Koran.'

De confrontatie met zoveel gruwelijkheden stimuleerde Ali Rizvi, nu 42 jaar en woonachtig in Canada, uiteindelijk om zich van de islam af te keren. Het was 'een weg van geloof naar rede', zoals de ondertitel luidt van zijn geruchtmakende boek. Komende week verschijnt de vertaling bij uitgeverij Nieuw Amsterdam. De tegenstelling in de boektitel, De atheïstische moslim, verwijst naar het conflict dat afvalligen als hijzelf ervaren: ze geloven niet langer in Allah, maar willen onderdeel blijven van de islamitische gemeenschap, waar ze hun familiebanden en vriendschappen koesteren.

In de Bijbel staan ook oproepen tot geweld: Leviticus 20:13 roept op om homoseksuelen te doden, Deuteronomium 22:20-21 roept op tot steniging van bruiden die geen maagd meer zijn. Vanwaar uw zorgen over vergelijkbare fragmenten in de Koran?

'Sommige delen uit het Oude Testament klinken inderdaad als het handboek van de IS. Veruit de meeste christenen en joden nemen die echter totaal niet serieus, omdat zij hun boeken niet langer zien als het letterlijke, onfeilbare woord van God. Zij menen dat de teksten wellicht 'goddelijk geïnspireerd' zijn, maar opgeschreven door mensen. Dat biedt hun een uitweg.

'Veruit de meeste moslims daarentegen menen dat de Koran het letterlijke, onfeilbare woord van Allah is. In landen waarin het Pew Research Center er onderzoeken naar heeft gedaan, gelooft meer dan 80 procent van de moslims dit. Dat is ook zo in de Verenigde Staten, waar moslims hoger zijn opgeleid en beter zijn geïntegreerd in de samenleving dan in Europa.'

CV Atheïstische moslim

Ali Rizvi (1975, Lahore, Pakistan) is een voormalig moslim en pleitbezorger van secularisme en hervorming in de islamitische gemeenschap. Hij schreef De atheïstische moslim - Een weg van geloof naar rede. Rizvi groeide op in een islamitisch gezin in Pakistan, Libië en Saoedi-Arabië, voordat hij zich vestigde in Canada. Daar werkte hij als oncologisch patholoog, nu in de medische communicatie. De ramadan en het Suikerfeest viert hij nog altijd. Op 16 april spreekt Ali Rizvi in Arminius, Rotterdam; op 17 april in De Rode Hoed, Amsterdam; en op 19 april in het Academiegebouw, Groningen.

Hoeveel steun is er onder moslims voor de drastische strafmaat voor dieven en ongelovigen?

'Dat blijft lastig vast te stellen. Het is vooral interessant om te zien hoe ze dergelijke vragen beantwoorden in de grote internationale opinieonderzoeken. Dan beginnen ze dat het toch niet relevant is, of dat het toch niet zal gebeuren, dus ze ontwijken de vraag. Uit enquêtes blijkt dat in landen als Egypte en Pakistan een meerderheid vindt dat een afvallige als ik zou moeten worden gedood. Als ik het vraag aan mijn ooms en tantes en mijn schoonfamilie, vinden zij dat ook.'

Ai, pijnlijk...

'Nou, als ik vervolgens vraag of ík ook moet worden gedood, omdat ik immers ook een afvallige ben, zeggen ze: nee, jíj niet, jíj bent een aardige vent. Dat is tekenend voor de cognitieve gespletenheid van veel gematigde moslims. Aan de ene kant blijven ze trouw aan de ideologie, maar het is onduidelijk in hoeverre ze die in werkelijkheid steunen. Zij zitten in twee werelden. Ze doen zelf niemand kwaad, maar ze vinden dat de Amerikanen bij de aanslagen van 11 september een koekje van eigen deeg hebben gekregen. Als je ze vraagt of Mohammed een kinderverkrachter was, omdat hij trouwde met een meisje van 9 jaar, dan nemen ze hem in verdediging. Maar ze willen niet dat hún dochter zou trouwen als ze 9 is. Die gespletenheid komt voortdurend terug.'

Generaliseert u niet door te spreken van 'de islam'? Zo miskent u dat er diverse stromingen bestaan.

'Er zijn 1,7 miljard moslims op de wereld. Onderling zijn ze heel verschillend. De een is vromer, dogmatischer, conservatiever of liberaler dan de ander. Er zijn inderdaad verschillende islamitische stromingen, maar ze baseren zich allemaal op de Koran en die Koran is voor alle moslims hetzelfde en niet veranderlijk.'

Ben je een echte moslim als je wil dat de hand van dieven wordt afgehakt?

'Wie of wat is nu een 'echte moslim'? En wie bepaalt dat? Alle moslims die u kent, zijn misschien heel aardig, tolerant en vreedzaam, en ongetwijfeld vinden zij een IS-strijder geen echte moslim. Maar op zijn beurt zegt een IS-strijder dat al die aardige, tolerante en vreedzame moslims geen echte moslims zijn. Daar kom je niet uit.'

En als je een moslim nu zou opvatten als iemand die de islam volgt?

'Dan zijn de IS-strijders beslist de echte moslims. Ze maken niet-islamitische vrouwen tot slaaf, omdat het zo staat in de Koran. Ze gooien homoseksuelen van een flat, omdat het zo staat in de Hadith, het verslag van de woorden en daden van Mohammed. Bij IS verwijzen ze voortdurend naar de islam om te rechtvaardigen wat ze doen.'

Gelooft u dat terrorisme iets met de islam te maken heeft?

'Zeker! Terroristen rechtvaardigen hun daden door een beroep te doen op Allah en de Koran. Voordat ze gaan moorden schreeuwen ze nog even Allahoe akbar, 'Allah is groot'. Dan lijkt me het verband vrij duidelijk.'

Slechts een uiterst minieme, statistisch verwaarloosbare minderheid van moslims gaat over tot terrorisme.

'Akkoord. Maar moet je het dan negeren?'

Ondanks zijn harde oordeel leest Ali Rizvi's boek als een sympathiek en openhartig verslag. 'Mensen hebben rechten en verdienen respect', schrijft hij in De atheïstische moslim. 'Ideeën, boeken en geloven hebben geen rechten, en kunnen geen aanspraak maken op respect.'

Bovendien stelt Rizvi zich bescheiden op, want hij staat niet alleen in zijn beslissing om afstand te nemen van de islam. In het boek en tijdens het gesprek verwijst hij voortdurend naar de groeiende beweging van ex-moslims waarvan hij slechts onderdeel is. Zo is er de Iraanse feministe Maryam Namazie, oprichter van de Council of Ex-Muslims of Britain, die duizenden leden telt. In Noord-Amerika zijn vergelijkbare organisaties die zowel online als offline ontmoetingen beleggen.

Of de biseksuele Rayhana Sultan uit Bangladesh, die de hashtag #ExMuslimBecause gebruikte, waarop dagenlang tienduizenden twitteraars hun redenen gaven: omdat vrouwen en homoseksuelen gelijkwaardig zijn; omdat de islam alcohol verbiedt, maar slavernij niet; omdat het uitspreken van de waarheid geen doodvonnis moet zijn; omdat de moraal uit de zevende eeuw primitief is, et cetera.

Hoe waarschijnlijk is het dat de groeiende beweging van ex-moslims invloed zal hebben?

'Ik ben daar optimistisch over. Toen ik opgroeide in Riyad was het onmogelijk om nieuws van buitenaf te krijgen. Thuis kregen we wel tijdschriften als Time en Newsweek, maar die waren zwaar gecensureerd. Bij elk exemplaar had iemand met een zwarte stift het nodige weggestreept, tot en met de ontblote schouders van een vrouw op de foto.

'Nu is het anders. Dankzij internet weten en zien moslims meer van de wereld. Ze zoeken vertalingen op van Koranteksten en discussiëren daarover in chatrooms en op fora. Het secularisme onder moslims is zo veel meer zichtbaar en wordt daardoor meer bespreekbaar. Internet doet met de islam wat de drukpers deed met het christendom. De Verlichting - die periode waarin de rede en het vrije debat werden bevorderd - duurde in Europa meer dan honderd jaar; voor de islamitische wereld zal het veel sneller gaan.'

De Franse president Macron liet onlangs doorschemeren dat hij de islam wil hervormen om radicalisering tegen te gaan en de sociale cohesie te bevorderen. Wat vindt u van zijn voornemen?

'Ik ben hoopvol over hervorming van moslims, want ik zie steeds meer moslims van gedachten veranderen. Daarentegen ben ik sceptisch over hervorming van de islam, zoals het herinterpreteren van de geschriften om ze beter verteerbaar te maken. Zoiets werkt hooguit voor de gematigde moslims, maar over hen hoeven we ons toch geen zorgen te maken, omdat zij geen werkelijke interesse hebben in de letterlijke tekst van de Koran. Voor fundamentalisten, die complete verzen kunnen reciteren, zal zo'n hervorming weinig overtuigend zijn.

'Hervorming moet bovendien geen einddoel zijn. Hervorming is een proces dat begint met onderwijs, met kennismaking met andere ideeën, met kritisch denken, met een sceptische houding, met een interesse in de wetenschappelijke methode. Als Macron dit kan meenemen in zijn plannen, ben ik hoopvol.'

Meer cartoons van Mohammed: zou Macron dat bedoelen?

'Zijn plannen zijn nog niet concreet. Misschien lijken de spotprenten smakeloos, of niet nodig, maar juist nu mensen worden vermoord omdat ze cartoons maken, moeten we pal staan voor de vrije meningsuiting. Dan wordt het extra belangrijk om zulke tekeningen wél te maken en te publiceren.'

Lok je daarmee niet nog meer terrorisme uit?

'Terrorisme gaat niet alleen over geweld, maar net zo goed over angst. Het is óók terrorisme wanneer een cartoonist te bang is om een tekening van Mohammed te maken, of een hoofdredacteur te bang om die te plaatsen. Op de krant mogen ze dan beweren dat ze door hun zelfcensuur meer terrorisme voorkomen, maar ze zijn er dan feitelijk slachtoffer van geworden. Want op het moment dat je besluit iets niet te zeggen of te doen, omdat het moslims weleens boos zou kunnen maken, hebben de terroristen gewonnen. Hun doel is om mensen bang te maken en het zwijgen op te leggen.'

En daar zit volgens Rizvi een flink obstakel. Te veel mensen laten zich de mond snoeren, uit angst te worden uitgemaakt voor een 'islamofoob'. De gemakzucht waarmee met deze kwalificatie wordt gestrooid, dwarsboomt de vooruitgang, meent Rizvi. Te vaak, zegt hij, maakt die term geen onderscheid tussen het bekritiseren van de islam en het demoniseren van moslims. Het eerste is goed, vindt Rizvi, het tweede verkeerd. 'Als je mensen demoniseert, splijt je de samenleving', zegt hij. 'Als je ideeën uitdaagt, gaat de samenleving vooruit.'

Volgens u wordt te snel gesproken van islamofobie. Hoezo?

'Volstrekt legitieme kritiek op de islam wordt in de kiem gesmoord door het op één hoop te gooien met onverdraagzaamheid. Dit maakt het werk voor mensen als ik extra moeilijk. Het is niet voor niets dat het woord 'islamofobie' is gepopulariseerd door radicale groepen als het Moslimbroederschap en Hamas. Voor hen is de term heel nuttig. Er zijn namelijk ontzettend veel moslims die een zekere pijn voelen over de verwijten en beschuldigingen die ze van anderen krijgen. Door dit islamofobie te noemen, exploiteren zij dit sentiment, en maken ze critici van de religie monddood.'

U ontkent toch niet dat er in het Westen een bepaalde angst is voor moslims, die leidt tot uitsluiting en agressie?

'Zeker niet. Sterker, ik ondervind dat zelf vaak genoeg. Hier in Canada ben ik een jihadi en een vuile terrorist genoemd. Heel vervelend. De vraag die we ons moeten stellen, is: waarom reageren mensen op die manier op moslims?'

En, wat denkt u?

'Omdat ze weten dat mensen worden gestenigd, opgehangen of onthoofd als ze iets doen wat volgens de Koran niet mag. Omdat ze zien dat het in Saoedi-Arabië - het land waar de islamitische geloofsbelijdenis op de nationale vlag staat en waar moslims over de hele wereld zich vijf keer per dag naartoe richten tijdens hun gebed - heel gewoon is dat vrouwen worden onderdrukt en tot voor kort zelfs niet auto mochten rijden... Het gaat maar door. Dan is het toch niet zo gek dat er onverdraagzaamheid is jegens moslims?'

En iedereen die iets negatiefs over de islam zegt, is een islamofoob?

'Ja, zo word je dan genoemd. Ik vind het juist een vorm van onverdraagzaamheid om kritiek op de islam af te doen als islamofobie. Want het is lekker makkelijk praten in de westerse wereld, waar we een periode van Verlichting hebben gehad, met Voltaire, Spinoza en al die andere denkers die opkwamen voor het vrije woord, gelijkheid en individuele vrijheid. Alles wat we hier hebben, is aan hen te danken. Het is verkeerd en discriminerend om de islamitische wereld zo'n ontwikkeling te ontzeggen.'

U zult vast worden toegejuicht door denkers en politici die rechts, misschien wel extreem-rechts, zijn. Stoort u dat?

'Ik heb kritiek op zowel links als rechts. Links moet zich realiseren dat kritiek op de islam moet worden aangemoedigd omdat het de wereld liberaler en vrijer zal maken. Rechts moet zich realiseren dat niet alle moslims slecht zijn en moeten worden weggestuurd of platgebombardeerd. Links moet zijn hypocrisie afzweren, rechts zijn boosaardigheid. In beide kampen moeten mensen hun ideeën en overtuigingen wat kritischer benaderen.'