COLUMN Referenda zijn (bijna altijd) slecht voor de democratie

In het statige huis in Den Haag heerst opwinding. De ouders des huizes zijn gewend de vakantiebestemming te bepalen, maar dit jaar eisen de kinderen inspraak. Zoals gewoonlijk voert Thierry, de puber, het hoogste woord.

Thierry heeft genoeg van het monopolie van zijn ouders. Hij wil graag twee weken naar Lloret del Mar terwijl zijn ouders het oersaaie Sicilië op het oog hebben. Thierry heeft een pact met zijn twee zusjes gesloten en stelt voor te stemmen tussen de twee bestemmingen. Moeder Kajsa is evenwel onverbiddelijk.

Terwijl Thierry zijn moeder uitmaakt voor tsarina en haar beticht de sluipmoordenaar van de democratie te zijn, neemt vader Mark – die met weemoed denkt aan de tijd van de corrigerende tik - het woord.

Inspraak in de vakantiebestemming

‘Thierry, je hebt helemaal gelijk. Het wordt tijd dat de kinderen meer inspraak krijgen in de vakantiebestemming.’ Terwijl Thierry een lange neus maakt naar zijn moeder, vervolgt Mark: ‘Je moeder heeft natuurlijk óók gelijk. Een stemming is een hele domme manier om die inspraak te organiseren. En voordat je weer verder gaat schelden, leg ik je uit waarom.’

De zusjes doen hun uiterste best om Thierry stil te houden. ‘Ten eerste is een stemming te simpel. We moeten eerst verkennen wat de voorkeuren zijn van alle gezinsleden en dan ontdekken we misschien een compromis. Bijvoorbeeld 1 week naar een partyeiland en 1 week wandelen.’ Terwijl de zusjes “Joepie 1 week naar een partyeiland”gillen, is Thierry nog altijd aan het mokken.

‘En als ik ook even mag’, gaat Kajsa verder: ‘Een stemming is ook om een andere reden onverstandig. Stel dat een van je zusjes toch voor Sicilië stemt. Dan gaan wij een beetje schuldig op vakantie in de wetenschap dat twee leden van het gezin het idee hebben dat ze verloren hebben. Om nog maar te zwijgen over twee weken Lloret del Mar. Niet goed voor de sfeer.’

Afschaffing referendum is niet het einde van de democratie

De afschaffing van het raadgevend referendum verdient qua proces geen schoonheidprijs, daar kunnen we kort over zijn. Maar dat de gehele oppositie nu doet alsof de democratie wordt afgeschaft, is bizar, dat laat het simpele voorbeeld met het gezin al zien. Landelijke referenda dragen vrijwel nooit bij aan een verbetering van de democratie, in tegendeel.

Voor de grondbeginselen van democratie komen we uit bij Politica van Aristoteles. De essentie van democratie is vrijheid. Maar met welke vorm van democratie is die vrijheid het best gediend?

In algemene zin is die vraag niet te beantwoorden is, vindt Aristoteles, omdat het van belang is allereerst te bepalen wat er thans ontbreekt aan die vrijheid. En vervolgens hoe het eventuele gemis aan vrijheid het beste kan worden opgevangen.

De elite moet gecontroleerd worden

Bij het gezin bleek dat er onvoldoende rekening werd gehouden met de kinderen. Als u het voorbeeld van het gezin te triviaal vindt, laten we het besturen van een bedrijf als voorbeeld geven. Zowel bij een gezin, een bedrijf als een land is het bestuur in handen van een ‘elite’: de ouders, het management of de regering. De elite moet gecontroleerd worden zodat voldoende rekening gehouden wordt met het collectieve belang en de elite niet te veel aan zichzelf denkt.

Er zijn maar weinig bedrijven in de wereld waar inspraak betekent dat bedrijfsbeslissingen genomen worden door het personeel te laten stemmen. Waarom niet? Is het personeel te dom of vertrouwt het management het personeel niet? Nee, er zijn betere manieren om inspraak te organiseren, bijvoorbeeld via vakbonden, ondernemingsraden, voortgangsgesprekken, aandeelhoudersvergaderingen, informeel aan de koffieautomaat of bij managementbenoemingen en –ontslagen. Een stemming kan in bijzondere omstandigheden, maar vaak is er een beter alternatief.

Rekening houden met verschillende belangen

Bij al die alternatieven is - net als bij het gezin – namelijk meer ruimte voor nuance dan bij simplistische stemmingen. Het gaat bij goed besturen hoogst zelden om vóór of tegen, en veel vaker om het sluiten van compromissen, opdat zoveel mogelijk met alle verschillende belangen rekening kan worden gehouden. De besluiten landen dan beter. De tirannie van de meerderheid is ingewisseld voor het draagvlak van de polder.

Een referendum levert zelden een zinnige uitkomst op. Neem het aanstaande referendum over de sleepwet. Stel de sleepwet is een slechte wet die ten onrechte door het parlement is aangenomen en de privacy van de burgers schendt (of dat werkelijk het geval is, zijn de experts het nog niet over eens, maar goed).

Een raadgevend referendum heeft dan geen enkele zin, omdat beide partijen zich al hebben ingegraven, het kabinet heeft zelfs gezegd dat de wet er sowieso komt. Alsof Mark en Kajsa vragen wat de kinderen willen, maar dat Sicilië al vaststaat. Het raadgevend referendum fungeert dan op zijn best als opiniepeiling. Maar laten we dan een opiniepeiling houden en liefst veel eerder opdat het kabinet en de kamer rekening kunnen houden bij het ontwerp van een wet wat er in het land speelt.

De overheid als een zichzelf verrijkende manager

Als het kabinet zich werkelijk gedraagt als een manager die zichzelf verrijkt ten koste van gemeenschappelijke belangen of een ouder die nooit rekening houdt met de kinderen, dan zijn er twee mogelijkheden. De beslissing van het kabinet is geen incident: de bestuurlijke elite regeert voortdurend over de hoofden van de hardwerkende burger. Daar zijn verkiezingen een ideale oplossing voor.

De andere mogelijkheid is dat het kabinet een vergissing maakt waar een bindend correctief referendum theoretisch een oplossing voor vormt. Hier ga ik in mee, mits het een paardenmiddel is dat slechts in hoogste uitzonderingen kan worden ingezet en alleen bindend is bij hoge opkomst. Want net als bij het bedrijf zijn er in vrijwel alle gevallen betere alternatieven.

Referenda te pas en onpas gebruiken leidt tot taferelen zoals bij het Oekraïne-referendum. Gemanipuleerd door mensen die niet veel verder kwamen dan pubers die de regering wilden treiteren of een prooi voor kwaadwillende lieden die ons land willen ontwrichten. Dat is het niet waard.

Marcel Canoy is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en columnist voor www.socialevraagstukken.nl.

Foto: Sebastiaan ter Burg (Flickr Creative Commons)