Het Brexit-referendum en Donald Trump die de Amerikaanse presidentsverkiezingen won – het waren zware klappen voor de gevestigde orde. En het is nog niet voorbij: er staat een reeks Europese verkiezingen op de rol die de EU zomaar kan opblazen.
Als je de afgelopen jaren één land mocht aanwijzen dat uit de Europese Unie zou stappen, dan waren de Britten een logische kandidaat. De Brexit komt hard aan, maar lijkt geen fatale klap voor de Europese Unie.
Ook de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten schokt de gevestigde orde, maar vanuit Europees perspectief blijft het de andere kant van de oceaan.
In de komende maanden komen er opnieuw een paar stembusgangen – naast onze eigen Tweede Kamerverkiezingen – die wel grote gevolgen kunnen hebben voor Europa.
Italiaans referendum
De Italianen gaan op 4 december naar de stembus voor een technisch referendum: premier Matteo Renzi wil de macht van de Senaat beperken. Maar op de achtergrond speelt het Italiaanse wantrouwen tegenover de euro sterk mee.
De afgelopen jaren was het een komen en gaan van Italiaanse premiers. Ze deden allemaal pogingen om de economie te hervormen, maar dat leverde nauwelijks iets op: de Italiaanse besluitvorming is stroperig, omdat de Senaat en de Kamer evenveel macht hebben.
Renzi wil daarom de macht van de Senaat beperken, waardoor de besluitvorming makkelijker moet worden. Hij heeft zelfs zijn lot aan het referendum verbonden: als Italië ‘nee’ kiest, stapt hij op.
Toen Renzi zijn politieke lot aan het referendum koppelde, werden al zijn tegenstanders wakker geschud. De complete oppositie is tegen de voorgestelde aanpassingen. Renzi dacht dat de wijzigingen er makkelijk door zouden komen, maar dat lijkt nu niet zo zeker meer. Dat Renzi opstapt, is plotseling een reële mogelijkheid.
Een politieke crisis in een land met een enorme staatsschuld – na Griekenland de grootste van de EU – en hele grote problemen bij een reeks banken, dat is niet iets waar Brussel op zit te wachten. Maar het referendum zou ook wel eens het einde van de euro kunnen inluiden.
De eurosceptische partij van komiek Beppe Grillo staat torenhoog in de peilingen. Hij zal waarschijnlijk een referendum willen waarin Italië mag stemmen om weer een eigen munt in te voeren. Een potentiële bom onder de euro.
Franse presidentsverkiezingen
De Fransen gaan in april 2017 naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Ook deze verkiezingen zijn van levensbelang voor de EU, vanwege Marine Le Pen. Als Le Pen, die favoriet Alain Juppé op de hielen zit in de peilingen, president wordt, staat de toekomst van de Europese Unie op het spel. Zij heeft beloofd een referendum uit te schrijven over een Franse uittreding uit de Europese Unie.
Le Pen zal niet zomaar winnen: de Franse verkiezingen gaan in principe in twee rondes. Als geen enkele kandidaat de absolute meerderheid haalt in ronde één, komt er een tweede verkiezingsronde waar de twee kandidaten met de meeste stemmen het tegen elkaar opnemen.
De kans is behoorlijk groot dat Le Pen het zal afleggen in een tweede ronde, omdat veel kiezers die in de eerste ronde stemden op andere kandidaten niets van Le Pen moeten hebben, en dus voor de overgebleven kandidaat gaan die het tegen Le Pen moet opnemen.
Maar Le Pen heeft nu haar ideale tegenstander gevonden: Nicolas Sarkozy. De voormalig president vaart eveneens een rechtse koers, met harde woorden over de EU en immigranten. Le Pen denkt echter dat ze Sarkozy als het er op aan komt kan hebben; de oud-president is niet erg populair meer in Frankrijk. Ze haalde de afgelopen maanden dan ook hard uit naar Sarkozy.
Mocht Le Pen president worden en een EU-referendum houden dat resulteert in een Frexit, dan zou dat een veel grotere impact hebben dan de Brexit. De Britten hadden al een uitzonderingspositie en zitten niet in de euro en de Schengenzone – om maar wat te noemen. Frankrijk is daarentegen één van de oprichters van de Unie, de Frans-Duitse as heeft altijd een leidende rol in de EU gehad. Een 'Frexit' zou wel eens een fatale klap voor de EU kunnen betekenen.
Lees ook: Eerst de Brexit, nu Trump: betekent dat straks premier Wilders?
Duitse Bondsdagverkiezingen
Jarenlang was de Duitse bondskanselier Angela Merkel de rots in de Europese branding. Maar Merkel staan in september zware Bondsdagverkiezingen te wachten.
Merkels positie was onbesproken, tot vorig jaar de vluchtelingencrisis losbrak. Met haar open armen-politiek heeft de CDU-politica flink aan populariteit ingeleverd – niet voor niks sloeg ze begin deze maand het congres van zusterpartij CSU over. Het was een goed gebruik dat Merkel daar elk jaar speechte, maar de kans was groot dat ze uitgejoeld zou worden, en daarom besloot CSU Merkel maar niet uit te nodigen.
Merkel kreeg de afgelopen jaren klap op klap, met verkiezingen en deelstaten die allemaal dramatisch verliepen voor CDU. In september verloor de partij zelfs de deelstaatverkiezingen in Mecklenburg-Vorpommern, de kieskring van Merkel. De socialistische SPD werd de grootste, en ook de rechtse Alternative für Deutschland (AfD) werd daar groter dan CDU.
Elf jaar lang was de positie van Merkel onbedreigd, maar nu wordt er openlijk gesproken over het einde van het tijdperk-Merkel. Binnen haar partij wordt de druk opgevoerd, en het is maar de vraag of Merkel na de verkiezingen nog wel een coalitiepartner kan vinden.
Als Merkel van het toneel verdwijnt, zullen de Duitsers niet snel een uittreding uit de EU forceren – zelfs de eurokritische AfD wil niet uit de EU stappen. Maar er wordt waarschijnlijk wel een andere koers gevaren: Merkel heeft altijd aangegeven dat ze de euro koste wat kost zal redden tijdens de Griekse crisis. Zal haar opvolger dat ook doen?
Politico ziet Wolfgang Schäuble als haar meest waarschijnlijke opvolger. Een financiële havik, die bijvoorbeeld wilde dat Griekenland de euro zal verlaten – en dat mogelijk nog steeds wil – en het beleid van de ECB verantwoordelijk houdt voor de opkomst van de AfD.
Als Schäuble het inderdaad wordt, is het maar de vraag of een euroland in zwaar weer op Duitse steun kan rekenen. De onderlingen verhoudingen tussen Europese lidstaten zullen op scherp komen te staan.
